Tariq Ramadan: de val van het extremisme

Tariq Ramadan is de kleinzoon van Hassan El-Banna, de man die in 1928 in Egypte de Moslim Broederschap oprichtte en daarvoor geëxecuteerd werd in 1949. Zijn vader, Saïd Ramadan, ontsnapte aan hetzelfde lot door te vluchten naar het buitenland. Na een zwerftocht door enkele Arabische landen, vestigde hij zich met zijn familie in Genève.

Wereldwijd Magazine trok naar Genève voor een gesprek over globalisering en spiritualiteit en ontmoette daar een toegewijde intellectueel die een islam voorstaat die de wereld van vandaag wil helpen vormgeven en veranderen.

Hoe kijkt u, als moslim en islamdeskundige, naar de globalisering?

‘Ik wil het proces van globalisering diaboliseren noch goedpraten. Globalisering heeft zowel positieve als negatieve kanten. We zitten midden in het proces, dus moeten we ermee leren omgaan. Je moet eerst een analyse maken en daarna een standpunt innemen. Duidelijk is dat in deze globalisering het economische primeert op alle andere menselijke domeinen of activiteiten. De gevolgen daarvan zijn vooral negatief omdat zo economisch rendement, prestatie en selectie boven alle humane of humanistische waarden geplaatst worden. Dat stel je ook vast in het onderwijs, waar alles gefocust is op slagen, capaciteit en rendement. Bovendien veroorzaakt globalisering een enorme kloof tussen een zeer grote groep armen en een minderheid van rijken, en wordt deze kloof almaar breder. Mijn belangrijkste bezorgdheid gaat echter uit naar de geleidelijke culturele verwestersing van de rest van de wereld, die je duidelijk aan het werk ziet in alle grootsteden van de wereld. Daarom spreek ik bewust niet van Noord en Zuid, maar verkies ik de termen centrum en periferie. Vandaag spelen alle hoofdsteden ter wereld de rol van het centrum, van het Westen.’

Wat kunnen we doen tegen deze negatieve kanten aan de globalisering?

‘De tegenbewegingen groeien op verschillende velden, al naargelang de realiteit waarmee de mensen geconfronteerd worden. De slachtoffers van de economische ongelijkheden eisen hun economische rechten op. De internationale burgerbeweging of antiglobaliseringsbeweging zit op die lijn. Zij verzet zich tegen het grootkapitaal, tegen de Wereldhandelsorganisatie en de vrije kapitaalstromen. Anderen verzetten zich tegen het effect van de globalisering op de eigen cultuur en identiteit. Omdat ze het gevoel hebben overspoeld te worden, kunnen deze religieuze of culturele bewegingen het gevaar in zich dragen dat ze zeer extreme, sectaire houdingen aannemen. Zij brengen de reactieve, gesloten identiteiten voort die men overal ter wereld ziet opkomen. Mijn identiteit als moslim, als jood, als katholiek of als protestant verzet zich tegen deze globale overrompeling omdat ze mij iedere houvast ontneemt, omdat het opgelegde model niet gebaseerd is op morele waarden, maar louter op economische berekening.’

Behoort u zelf tot die religieuze of culturele tegenbeweging?

‘Ik verzet me tegen de globalisering, maar met de nodige bezorgdheid om op religieus of spiritueel vlak niet te vervallen in sectaire houdingen. Want dat is net wat het systeem wil. Gesloten identiteiten, communautaire bewegingen en sectaire attitudes brengen het systeem zelf immers niet in gevaar. De essentiële vraag is: hoe verzet ik me zonder me op te sluiten? Zonder sectair te worden? Ik, als moslim in het hart van de geglobaliseerde wereld in Europa, weiger mijn discours tegen de globalisering te baseren op theorieën zoals die van Huntington of Fukuyama. Hun theorieën gaan uit van de volmaaktheid van het westerse systeem. Als Huntington een clash of civilizations voorspelt, dan is het aan ons om juist niet in die logica mee te stappen. Het echte debat moet gaan over een alternatief dat, als antwoord op een wereldomvattende globalisering, een wereldomvattende beschaving voorstelt. De beste strategie ligt in het voeren van een echte dialoog vanuit en over diversiteit.’

Heeft de islamitische wereld een eigen visie op globalisering?

‘Er bestaan evenveel visies op de globalisering in de islamitische wereld als er islamitische stromingen zijn. Sufi’s, bijvoorbeeld, zijn er helemaal niet mee bezig. Ze verzetten zich tegen al het negatieve dat rondom hen gebeurt door zich uit de wereld terug te trekken, door volledig op te gaan in hun spiritualiteit. Anderen zijn van mening dat het westerse kapitalistische systeem goed funcioneert en dat islamitische landen het beter zouden assimileren. Over het algemeen kun je echter stellen dat de mondialisering in de islamitische wereld gezien wordt als de bevestiging van de ongelijke relatie tussen overheersers en gedomineerden. Het Westen domineert de rest van de wereld. De realiteit is natuurlijk complexer dan dat. De wereld wordt niet zozeer gedomineerd door het Westen, maar door enkele grote internationale instituten en belangrijke multinationals. In het Westen zijn er ook heel wat bewegingen die zich actief verzetten tegen de globalisering, en die in de toekomst een belangrijke rol te vervullen hebben. Binnen de islamitische wereld zijn er ook regimes, instituten en individuen die volledig participeren in het proces van globalisering, en die achter het economisch liberalisme, de dominantie van het Internationaal Monetair Fonds en de massale import van Amerikaanse en Europese cultuur staan.’

Er is dus geen fundamenteel verschil tussen de machteloosheid in de islamitische wereld en de marginalisering in het Westen?

‘In de eerste helft van de twintigste eeuw vocht de burgerij in de Arabische landen voor de ontwikkeling van het eigen land en tegen het kolonialisme. De gegoede klasse van de islamitische wereld van vandaag profiteert echter mee van het proces van globalisering, en heeft er dus weinig baat bij met het systeem te breken. Kijk maar naar Saudi-Arabië. Het regime is in feite een familiaal bedrijf dat volgens kapitalistische principes functioneert. Miljoenen oliedollars worden naar westerse banken versluisd. Ze spelen het spel van de globalisering mee. Tegelijkertijd, en dat is zo frappant, financieren ze de meest extremistische religieuze groeperingen en beweren ze tegen iedere vorm van speculatie te zijn. En wat zie je? Zo’n regime krijgt de onvoorwaardelijke steun van de grote westerse mogendheden omdat het volledig in hun kraam past. Het bevestigt het beeld dat men van de islam wil ophangen: extremistisch, barbaars, met steeds terugkomende beelden van onderdrukte vrouwen die opgesloten worden in hun eigen chador.’

Kunnen de moslims van Europa het verschil maken in deze globale verhoudingen?

‘In mijn boek Être musulman Européen probeer ik de moslims van Europa duidelijk te maken dat ze moeten ophouden zich als vreemdelingen te beschouwen. Ze zouden moeten zeggen: “Ik ben een Europese moslim.” Ik ben Europeaan met mijn eigen principes. Als gelovige heb ik plichten en verantwoordelijkheden en mijn rechten ontstaan vanuit een bewustzijn van die verantwoordelijkheid. Moslims van Egypte, Marokko, Maleisië of waar dan ook, hebben allemaal dezelfde principes van de islam, maar steeds gehuld in de cultuur van het land van herkomst. Wat de moslims in het Westen betreft: niets weerhoudt hen ervan al het goede van de westerse cultuur over te nemen en zich daarbij kritisch en selectief op te stellen. Dat is volgens mij zeer belangrijk, omdat je op die manier je waarden verdedigt, niet door alles om je heen te verwerpen, maar door selectief te zijn. Ik bouw mijn persoonlijkheid op door kritisch te staan tegenover een cultuur die de mijne geworden is. Dat betekent dat ik goed probeer te begrijpen wat er met mijn identiteit gebeurt, en dat ik in mijn omgeving duidelijk moet onderscheiden wat daarmee niet samengaat.’

Wat betekent dat voor uw integratie in de Europese samenleving?

‘Ik word niet geïntegreerd in de Europese cultuur, ik integreer haar in mijn leven. Alles wat goed is aan de westerse cultuur, integreer ik. Tegen alles dat pervers, onrechtvaardig en onmenselijk is, verzet ik me. Het is een dialoog op basis van gelijkheid. De ene visie ontmoet de andere. Dit veronderstelt echter een intellectuele revolutie. Europeanen die niet in staat zijn te accepteren dat er tegenover hun universum een andere wereldvisie bestaat, bezondigen zich aan cultuurimperialisme, ook al verzetten ze zich tegen de globalisering.’

Welk houvast biedt de islam als iedereen voor zichzelf moet uitmaken hoe hij tegenover de maatschappij staat?

‘Als je zegt dat je moslim bent, dan zeg je in de eerste plaats dat je gelooft in God, in een wezen dat superieur is. Met andere woorden, het geloof is een manier om naar de wereld te kijken, om hem te begrijpen. Dat veronderstelt een goede kennis van de koran, van de islamitische traditie, maar ook van de omgeving waarin je leeft. Geloven is dus een dynamisch proces. Het veronderstelt dat elke mens zich altijd weer in vraag stelt en zeker niet dat hij zich opsluit. De praktijk van het geloof is dezelfde in Genève of in Casablanca, maar de relatie met mijn omgeving is anders omdat ik de dingen op een andere manier begrijp, omdat ik me constant aan mijn omgeving aanpas. Opvoeding en kennisverwerving zijn daarbij bepalend. Je hebt geen islamitische identiteit zonder vorming. De belangrijkste vorm van vorming is bezinning of self education: een voortdurende reflectie over je eigen persoonlijkheid. Je wordt pas mens door voortdurend aan jezelf te werken. Moslim zijn betekent ook reageren op hetgeen er om je heen gebeurt en participeren in de gemeenschap. Reageren doe je als individu en participeren is een collectieve actie. Alles samen leidt dit tot een zeer open identiteit, omdat het een voortdurende interactie met de omgeving vraagt. Dat is voor mij essentieel omdat het de beste manier is de val te vermijden die de globalisering heeft uitgezet voor verzetsbewegingen: het extremisme.’

Helpt spiritualiteit tegen extremisme?

‘Spiritualiteit wordt vaak verward met emotie. De globalisering verspreidt over de hele wereld een verwaterde vorm van zingeving. Het volstaat niet te zeggen dat je wat gas wilt terugnemen tegenover de snelheid en de overrompeling waarmee je geconfronteerd wordt, en die zo kenmerkend zijn voor het globaliseringsproces. Het is niet genoeg een moment van bezinning te hebben en niets aan je levenshouding te veranderen. Spiritualiteit houdt niet in dat je gedurende één uur in hogere sferen bent, ze moet je leven veranderen. Spiritualiteit is veeleisend. Ze vraagt bijvoorbeeld een inspanning tegenover de niet aflatende stroom van consumptie die als natuurlijk wordt voorgesteld. Het is namelijk niet omdat iets natuurlijk is of lijkt, dat het ook goed is. Geweld of geldzucht kunnen zeer natuurlijk of normaal lijken, maar daarom zijn ze nog niet goed. Er is een voortdurende strijd tussen een constructieve spiritualiteit en een destructieve vanzelfsprekenheid. Mensen vechten collectief tegen een systeem, maar individueel bevestigen ze het. Je hart is gekoloniseerd, maar met je hoofd verzet je je ertegen. Daarom is spiritualiteit zo belangrijk.’