‘Terroristen? Gisteren nog een gezien’

De Tsjetsjeense hoofdstad Grozny, tot een paar jaar geleden nog een van de meest gebombardeerde steden ter wereld, is inmiddels steen voor steen heropgebouwd. Na twee bloedige oorlogen investeert Moskou pakken geld in de regio. Maar niet overal. In Gojti, een dorpje zo’n twintig kilometer verderop, liet de overheid alleen de straatnamen veranderen. Probeer hier maar eens een adres te vinden. Ik bel op goed geluk aan. ‘Bent u Rosa Betajeva? Ik zou graag met u over uw verloren zonen praten.’ De oude vrouw doet huilend de poort open, ik moet mijn schoenen uitdoen en mag opwarmen naast een potkachel. ‘Ik ben Rosa niet, en ken geen Betajeva in dit dorp’, zegt ze. ‘Maar ik ben ook mijn zoon verloren.’ Overal in de Kaukasus klinken dezelfde verhalen. De angst regeert, jongeren verdwijnen op klaarlichte dag en familieleden krijgen van de autoriteiten niets te horen. Onder het vaandel van terrorismebestrijding overspelen het Russische leger, de veiligheidsdiensten en de politie hun hand. ‘Ik wil je niet bang maken jongen’, zegt de vrouw. ‘Je bent de derde journalist in mijn huis. Die andere twee, dat waren Anna Politkovskaja en later Natalia Estemirova. Ze zijn allebei vermoord, dus weet waar je mee bezig bent.’

De echte Rosa Betajeva is niet thuis, haar man Isa doet open. Het is leeg in het enorme huis. Rosa’s zonen Letsja en Ibrahim werkten bij een meubelbedrijf om de hoek en sliepen in de nacht van 25 op 26 april 2003. Tot het Russische leger de deur intrapte, het hele huis overhoop haalde en de broers meenam. ‘Het was een rustige tijd, ik heb mijn jongens zelfs in de oorlog altijd op het rechte pad kunnen houden. En ineens waren ze verdwenen. Ik heb alles gedaan, alles geprobeerd. Bij alle instanties geweest, niemand draagt verantwoordelijkheid’, vertelt de vader. Uiteindelijk klopte hij aan bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, waar de dossiers tegen Moskou zich opstapelen. De rechters veroordeelden Rusland in 2008 wegens ernstige nalatigheid tot een boete van 70.000 euro. Van dat geld liet de familie in Gojiti het huis volledig verbouwen. Waar vroeger over het beekje een boomstam lag, staat nu een solide brug. ‘Maar hoe groot je huis ook is, zonder kinderen blijft het leeg en ongelukkig.’

Vodka en gegrilde kip

Na iedere terreuraanslag in Moskou beloven de Russische autoriteiten dat ze nog harder zullen ingrijpen in de Noordelijke Kaukasus, volgens de veiligheidsdiensten de broeihaard van terrorisme in Rusland. Toch slaagt het Kremlin er maar niet in de bergachtige regio onder controle te krijgen. Analisten schatten dat er ‘enkele honderden’ terroristen in de regio rondzwerven.

Op YouTube staan verschillende video’s van mannen met lange baarden die wraak en verzet tegen Moskou zweren, in de onherbergzame bossen thee drinken, sms’jes versturen en trots laten zien hoe ze wonen. Het islamitische verzet is slecht georganiseerd. Er bestaan allerlei verschillende afsplitsingen, met telkens een eigen leider en een eigen interpretatie van de radicale islam. Sommigen vechten voor een Kaukasisch Emiraat, anderen willen een bepaalde regio afsplitsen en weer anderen zoeken simpelweg wraak. Die laatste partij is het meest succesvol. Cijfers zijn onbetrouwbaar, maar er gaat in de zuidelijke deelrepublieken geen week voorbij of politieposten worden opgeblazen.

‘Ik wil je niet bang maken jongen, maar de vorige twee journalisten die mij thuis bezochten zijn intussen allebei dood. Vermoord.’

Hoewel de Russische veiligheidsdiensten alle mogelijkheden, een onbeperkt budget en alle wettelijke bevoegdheden hebben, krijgen ze maar geen greep op de situatie. Sterker nog, hoe harder het Kremlin toeslaat, des te groter de steun voor de terroristen onder de lokale bevolking. De lokale besturen in opstandige regio’s als Ingoesjetië, Kabardië-Balkarië, Tsjetsjenië en Dagestan zijn tot op het bot corrupt en doen grotendeels maar alsof ze daadkrachtig handelen.

‘Terroristen? Je bedoelt die extremisten die tegen Moskou zijn en aanslagen plegen? Natuurlijk, daar stikt het hier van. Ik heb er gisteren nog een zien lopen.’ Daoer, een politiemajoor in de Dagestaanse hoofdstad Machatsjkala, kan erom lachen. ‘Het zou heel grappig zijn als het niet zo treurig was’, zegt hij. Volgens Daoer is corruptie het grootste probleem. ‘Het begint heel klein. Iemand neemt een fles vodka en een gegrilde kip mee voor zijn chef. Dan gaat het langzaam om geld, en uiteindelijk vliegen de auto’s en huizen over en weer. Er zijn hier bijna geen eerlijke agenten meer, iedereen denkt aan zijn eigen portemonnee. En omdat iedereen omkoopbaar is, heerst er een constante angst’, legt hij uit. ‘In de vroege jaren negentig deden we nog echt ons best. Kreeg je een tip over radicale islamisten binnen, dan pakte je de verdachte geruisloos op en verhoorde je hem eerlijk. Was hij onschuldig, dan liet je hem gewoon weer gaan. Nu hoeft er maar iemand met een vinger te wijzen en trekt de politie er met een tank op uit om een compleet flatgebouw aan puin te schieten. Hoe groter de “operatie tegen het terrorisme”, des te omvangrijker de beloning uit Moskou.’

Olypmische spelen

Begin 2010 stelde de Russische president Dmitri Medvedev het economische wonderkind Alexander Chloponin aan tot presidentiële afgevaardigde voor de Noordelijke Kaukasus. Chloponin bepleit dat economische opleving de oplossing voor de regio is. Het Kremlin pompt miljarden in exclusieve ski-resorts en vakantiebestemmingen, met de Olympische Spelen van 2014 in Sotsji als hoogtepunt. Mensenrechtenorganisaties geloven niet in die aanpak.

‘Hoe meer geld er naar deze regio gaat, hoe groter de corruptie en hoe groter de problemen’, vertelt een advocaat uit Ingoesjetië nadat ik beloof zijn naam niet te noteren. Medewerkers van zijn organisatie worden bedreigd, staan in een kwaad daglicht en sommigen worden zelfs vermoord. ‘Zolang de machtsstructuur hetzelfde blijft, verandert er niets in de Kaukasus. Zolang iedereen met een uniform corrupt is, blijven de gewone mensen hen zien als bezetters –of het nu lokale figuren of Russische pionnen zijn.’ Toch kan het anders. ‘Het volstaat een signaal te geven. Een paar grote corrupte overheidsfiguren op te pakken. Maar iedereen blijft zitten, iedereen krijgt ieder jaar meer geld. Als dat zou veranderen, kan het hier heel snel stabiliseren. Maar die sleutel ligt niet bij ons in de bergen. Die ligt in Moskou.’

Olaf Koens is een Nederlandse freelancejournalist met standplaats in Moskou. Het afgelopen jaar reisde hij regelmatig door de even gevaarlijke als gastvrije Kaukasus. Zijn boek ‘Koorddansen in de Kaukasus’ verschijnt in de zomer bij Uitgeverij Nieuw-Amsterdam. www.olafkoens.nl