Terugkeer vluchtelingen zorgt voor grondconflicten

De massale terugkeer kwam op gang in december 2003, nadat de FDD, de grootste rebellenbeweging in het land, een vredesakkoord had ondertekend en deel ging uitmaken van de regering. De vredesovereenkomst moet een einde maken een al lang aanslepende burgeroorlog die geënt is op de oude tegenstellingen tussen Hutu’s en Tutsi’s, de twee grote bevolkingsgroepen in het land. Dankzij internationale bemiddeling is er ook een overgangsregering gekomen waarin de macht gedeeld wordt tussen Hutu’s en Tutsi’s.

Een kleinere rebellengroep, de FNL, heeft de wapens nog niet begraven. Maar een Afrikaanse troepenmacht probeert de situatie in Burundi onder controle te houden. De VN willen die taak binnenkort overnemen, in het vooruitzicht van nationale verkiezingen die de overgang naar een democratisch Burundi moeten bezegelen.

Veilig is het nog lang niet in Burundi – in maart werd nog een 30.000-tal mensen op de vlucht gedreven door nieuwe gevechten tussen FNL-rebellen en het leger in de buurt van de hoofdstad Bujumbura. Maar veel vluchtelingen die in de buurlanden een onderkomen hadden gevonden, wagen het er toch al op.

Volgens de Burundese regering hebben de voorbije 30 jaar minstens 800.000 Burundezen hun land verlaten. De grootste groepen trokken weg in 1972 en 1993, twee jaren waarin de spanningen ontaardden in massale slachtpartijen. In Burundi zelf leven meer dan 266.000 mensen in vluchtelingenkampen. Veel vluchtelingen die in de buurlanden leven, willen zo snel mogelijk naar hun geboorteland terugkeren.

“De mensen in de vluchtelingenkampen zijn er ellendig aan toe,” zegt Jean Bankamwabo, die na een verblijf van 10 jaar in Tanzania zijn moet bijeen heeft geraapt. “Er is steeds minder te eten. We hadden zelfs het recht niet meer om het kamp te verlaten om iets bij te verdienen. Wie buiten het kamp betrapt wordt, vliegt achter de tralies en wordt overgedragen aan de Burundese autoriteiten.”

Sinds de opening van de grensovergang van Songore in het zuiden van Burundi, worden minstens 2.500 terugkerende vluchtelingen per dag geteld. Volgens Idelphonse Rutikanga, een ambtenaar die verantwoordelijk is voor de terugkeer van vluchtelingen in de provincie Muyinga, in het noorden van het land, zouden de aantallen nog hoger liggen als de kandidaat-terugkeerders niet zo’n lange toelatingsprocedure moesten doorlopen. Maar sommige vluchtelingen steken ook zonder de nodige papieren de grens over.

Veel vluchtelingen komen voor een onaangename verrassing te staan als ze op bij hun vroegere woonplaats aankomen: hun akkers worden nu bewerkt door verwanten of buren, al dan niet met de zegen van de overheid. Bij de mensen die in 1993 de wijk namen na de moord op Hutupresident Melchior Ndadaye en de moordpartijen die daarop volgden, raken die problemen meestal vrij eenvoudig opgelost. Maar de naar schatting 200.000 Burundezen die al tijdens de massaslachting van 1972 de wijk namen, staan voor grotere moeilijkheden. Een wet uit 1986 zegt dat akkers die 30 jaar lang onbeheerd zijn gebleven, door de overheid herverdeeld kunnen worden. Dat is in veel gevallen ook gebeurd.

De Burundese wet stelt dat de overheid in dergelijke gevallen de benadeelde een ander stuk grond ter beschikking moet stellen. Volgens Zénobé Niragira van het ministerie van Terugkeer is er geen reden tot ongerustheid. “Het ministerie heeft al 141.000 hectaren overheidsgronden geïdentificeerd die kunnen verdeeld worden onder terugkerende vluchtelingen. Voor iedereen komt er een aanvaardbare oplossing, die rekening houdt met het aantal gezinsleden.”

Maar binnen de Burundese politieke klasse is er geen eensgezindheid over die regeling. Nephtalie Nibizi, een volksvertegenwoordiger van de FDD, vindt dat vluchtelingen het recht moeten hebben hun eigen grond weer in handen te krijgen. Ook de vluchtelingen mopperen. “Wij zijn gevlucht omdat we ons bedreigd voelden door de toenmalige regering. We zijn teruggekeerd omdat we vertrouwen begonnen te krijgen in de nieuwe regering. Maar nu krijgen we te horen dat we in plaats van onze eigen akkers ergens anders braakliggende gronden zullen toegewezen krijgen. We krijgen de indruk dat we te veel zijn,” zegt Cyrille Barandaje, een teruggekeerde vluchteling.

Een bijkomend probleem is dat sommige vluchtelingen helemaal geen rechten hebben. Volgens Patricia Ntahorubuze van de Vereniging van Vrouwelijke Juristen worden dochters van overleden vluchtelingen het slachtoffer van de traditionele opvatting dat vrouwen geen grondbezit kunnen erven.