Van bloedbad naar staatsgreep

Nu de regering van Fernando Lugo, die in 2008 een einde maakte aan 61 jaar onafgebroken bewind van de Colorado-partij, is gevallen, kondigt een gedeeltelijke terugkeer naar een autoritaire traditie zich aan. Deze conservatieve greep naar de macht kwam overigens niet onverwacht, en speelt zich af tegen de achtergrond van de strijd om land. Een conflict dat als een rode draad door de Paraguayaanse geschiedenis loopt en dat in periodieke opflakkeringen het lot van verschillende regeringen bezegelde.

Volgens de officiële cijfers is 77 procent van de landbouwgrond in Paraguay in handen van nauwelijks 1 procent van de eigenaars. De permanente spanning die het gevolg is van deze ongelijke verdeling leidt niet zelden tot botsingen tussen grootgrondbezitters en landloze boeren. Ook in de huidige politieke crisis was het de tragische afloop van zo’n conflict die het vuur aan de lont stak. In Curuguaty, diep in het Paraguayaanse binnenland, kwamen op 15 juni bij een gewapende confrontatie zeventien mensen om het leven (elf landloze boeren en zes politieagenten). Een 150-tal campesinos had er een terrein bezet en verdedigde zich met jachtgeweren tegen de 300 agenten die het gebied probeerden te ontruimen.

Over wat er precies gebeurde in Curuguaty tast men voorlopig nog in het duister. De rechtse oppositie legde de verantwoordelijkheid vrijwel meteen bij Lugo, die volgens hen tijdens zijn regeerperiode veel te laks is opgetreden tegen de landbezettingen of die zelfs ondersteunde. In de pers werd wild gespeculeerd over de aanwezigheid van guerrillero’s van het Paraguayaans Volksleger (EPP) in de regio. De meeste linkse organisaties vermoeden dat het bloedbad door rechts in scène is gezet om de regering te destabiliseren, terwijl mensenrechtenorganisaties gewag maakten van standrechtelijke executies door de politie.

Na het drama van Curuguaty ging alles snel. Nog dezelfde dag werden de minister van Binnenlandse Zaken en de commandant van de politie ontslagen. Lugo’s stuntelige poging om de oppositie te paaien door het ministerie van Binnenlandse Zaken aan de conservatieve Colorado-partij te geven, miste het gewenste effect. De liberale partij besloot al haar ministers terug te trekken om samen met de colorados en de andere rechtse partijen een afzettingsprocedure tegen Lugo te beginnen. Zes dagen na het bloedbad was het lot van zijn regering in de Kamer, waar slechts één volksvertegenwoordiger de president bleef steunen, bezegeld. Een dag later werd Lugo door de Senaat afgezet.

Hoewel de militairen al die tijd hun kazernes niet verlieten, hebben linkse partijen en sociale bewegingen het over een staatsgreep van de oligarchie. Deze coup verliep weliswaar via parlementaire weg, maar volgens links was Lugo al op voorhand veroordeeld. Bovendien kreeg hij nauwelijks 24 uur de tijd om zijn verdediging voor te bereiden. Alles wijst dan ook in de richting van een akkoord tussen de rechtse partijen, waarbij de afzettingsprocedure eerder als een formaliteit werd beschouwd.

Bisschop van de armen

Alles was nochtans goed begonnen voor Fernando Lugo. In 2008 wierp zijn verkiezing tot president de machtige ANR, de Colorado-partij, na 61 jaar uit het zadel. Vele generaties Paraguayanen hadden voordien onder het bewind van de colorados geleefd. Zelfs na de val van dictator Alfredo Stroessner bleef de conservatieve partij onafgebroken aan de macht. Nagenoeg het hele staatsapparaat was zo doordrongen van cliëntelistische netwerken rondom de partij, dat het doorbreken van deze hegemonie door de ex-bisschop algemeen als historisch werd beschouwd. De hoop van de bevolking was dan ook op zijn figuur gericht en de verwachtingen waren hooggespannen.

Lugo die, geïnspireerd door de bevrijdingstheologie, als bisschop in het arme departement San Pedro steeds opkwam voor de boerenbevolking, werd bij zijn aantreden over het algemeen in het linkse kamp gesitueerd. In een interview met Mo* uit 2007 verklaarde hij zelfs aanhanger te zijn van ‘het socialisme van de 21ste eeuw’. Wat dit vrij vage concept concreet inhield is echter nooit duidelijk geworden.

Lugo kon rekenen op de steun van de grote meerderheid van de sociale bewegingen en de kleine linkse partijen. Met name de steun van de militante boerenbewegingen, bekoord door de belofte van een integrale landhervorming, bleek fundamenteel. Zijn overwinning dankte hij echter aan de strategische alliantie die hij sloot met de conservatieve liberalen van de PLRA. In het parlement was de linkervleugel van de regering immers amper goed voor één volksvertegenwoordiger en vier senatoren.

Verre van zo flamboyant als Hugo Chávez, niet zo meeslepend als de Uruguayaanse president José Mujica en zonder het charisma van Rafael Correa, bleek Lugo al snel een politiek zwakke figuur. Binnen zijn regering was er nooit overeenstemming over de te volgen economische en sociale politiek, laat staan over een ingrijpend thema als de landhervorming. Een gebrek aan parlementaire steun voor zijn beloofde hervormingen en een constant spervuur van de conservatieve oppositie en de pers deden Lugo steeds meer naar rechts opschuiven.

De achterban van de sociale bewegingen raakte snel gedesillusioneerd en ook het opzetten van enkele bescheiden sociale projecten mocht niet baten. De leiders van deze bewegingen, de facto gecoöpteerd door de regering, bleven Lugo trouw en preekten ondertussen een afwachtende houding. Hun discours bekritiseerde de conservatieve krachten binnen de wetgevende en rechterlijke macht, maar hield de regering zelf consequent buiten schot.

Nochtans kan bezwaarlijk ontkend worden dat ook Lugo boter op het hoofd heeft als het over de toepassing van neoliberale recepten gaat. Van zijn hand zijn wetsvoorstellen voor de privatisering van de luchthavens, de belangrijkste autowegen en de Río Paraguay. Een ander voorbeeld is de wet op de kmo’s, die een verregaande ondergraving van de toch al erg karige arbeidsrechten inhoudt.

Gedurende Lugo’s regering werd een antiterrorismewet aangenomen en werd tweemaal de staat van beleg afgekondigd. Met deze maatregelen, de eerste in hun soort sinds het begin van de terugkeer naar een democratisch bewind, zou een einde worden gemaakt aan de gewapende activiteiten van het Paraguayaans Volksleger (EPP), een marginale guerrillagroep in het noorden van het land. Mensenrechtenorganisaties zijn het er echter over eens dat ze vooral een verregaande criminalisering van sociaal protest vergemakkelijken.

In elk geval werd het grootste deel van Lugo’s regeerperiode gekenmerkt door een demobilisatie van de sociale bewegingen. De strijd om land, die in de voorbije decennia tot permanente agitatie had geleid, viel praktisch stil. Hoewel een landhervorming er allerminst zat aan te komen, kwamen de anders zo actieve boerenorganisaties nog amper op straat en het aantal landbezettingen daalde dramatisch. Terwijl de historische protestbewegingen werden gepacificeerd, gingen hun leiders op zoek naar electorale projecten. De zwakke reactie die volgde op de coup is in die zin erg tekenend.

De hand van Monsanto en Rio Tinto?

Een polemiek over de toelating van een bepaald type genetisch gemanipuleerd katoen en de plannen om een gigantische aluminiumsmelterij te bouwen doen sommige analisten speculeren over een mogelijke inmenging van Monsanto en Rio Tinto Alcan in de coup. Sommige linkse regeringskopstukken hadden zich inderdaad vragen gesteld bij de komst van de smelterij van de Canadese multinational, die meer dan 50 procent van de energie die Paraguay vandaag gebruikt nodig zou hebben.

Je kunt niet zeggen dat Lugo het deze bedrijven echt moeilijk heeft gemaakt. In 2010 werd een economische groei van maar liefst 15 procent opgetekend, die vooral de grootschalige soja- en veeboeren – en met hen bedrijven zoals Monsanto en Cargill – ten goede kwam. Met Rio Tinto werd al sinds 2009 onderhandeld over elektriciteit van de Itaipu-dam tegen een voordelig tarief.

Maar waarom dan die staatsgreep? Het antwoord op die vraag is waarschijnlijk opnieuw bij de eeuwige splijtzwam van de Paraguayaanse samenleving te vinden: de strijd om land. Hoewel Lugo’s regering kortstondig sociale vrede bracht op het platteland, laaiden de conflicten vanaf 2011 spontaan weer op, en op een gewelddadige manier, getuigen de gebeurtenissen in Curuguaty. In die onrustige context lijkt het logisch dat de machtige elite van grootgrondbezitters weer begint te verlangen naar de tijden van de harde hand. Voor deze elite zijn zelfs de kleinste sociale hervormingen taboe en een herverdeling van de gronden al helemaal onbespreekbaar.

Lauwe internationale reacties

Verschillende Latijns-Amerikaanse landen hebben inmiddels hun ambassadeurs teruggeroepen, Paraguay is op de vingers getikt door de UNASUR, de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties, en vanwege het ‘democratisch failliet’ tijdelijk geschorst door de Zuid-Amerikaanse vrijhandelsorganisatie Mercosur. De Organisatie van Amerikaanse Staten toonde zich aanvankelijk bezorgd, maar zal uiteindelijk enkel een observatieteam sturen bij de verkiezingen van 2013.

Geen enkel internationaal organisme besloot echter over te gaan tot economische sancties. Alleen Venezuela kondigde aan de petroleumexport naar Paraguay stop te zetten, maar trok dat dreigement snel weer in. Ondertussen trekt de regering-Franco binnenslands volop de patriottische kaart.

Een ingrijpend gevolg op de internationale bühne is de toetreding van Venezuela tot de Mercosur. Die werd immers al jaren tegengehouden in het Paraguayaanse parlement. De Europese Unie onderhandelt sinds 2010 over een nieuw vrijhandelsakkoord met de Mercosur en de toetreding van Venezuela tot de Mercosur zou de posities hierbij kunnen doen verschuiven. John Clancy, woordvoerder van Europees Commissaris voor Handel Karel De Gucht, reageerde al erg gematigd: ‘We onderhandelen met de Mercosur als regio en niet bilateraal met de afzonderlijke lidstaten. Daarom is het aan de Mercosur intern te beslissen op welke manier Venezuela zal deelnemen aan de onderhandelingen.’

De meer uitgesproken bolivariaanse sectoren in Latijns-Amerika ten slotte zien, na de gebeurtenissen in Honduras in 2009 en recent in Paraguay, een nieuwe vorm van staatsgreep opduiken. Waar in Honduras aan de afzetting van Manuel Zelaya nog militairen te pas kwamen, is er volgens hen nu sprake van het perfectioneren van een geavanceerdere methode door conservatieve kringen. Deze methode bedient zich eerder van het misbruik van constitutionele mechanismen dan van bruut militair geweld.

De dreiging van een coup is in Latijns-Amerika nooit veraf. In 2010 en in juni van dit jaar beweerden respectievelijk Rafael Correa en Evo Morales dat een staatsgreep tegen hen werd beraamd.

Op zeven maanden van de presidentiële verkiezingen wijst alles op een terugkeer van de Colorado-partij naar de macht. Links is intern verdeeld en een nieuwe alliantie met de liberalen zit er na de parlementaire coup niet meteen aan te komen. De colorados werpen zich weer maar eens op als de partij van de status-quo. Een baken van stabiliteit na een turbulente periode. Dat hun kandidaat Horacio Cartes beschuldigd wordt van drugshandel en witwaspraktijken lijkt geen bezwaar.

En ondertussen is een oplossing voor het probleem van de landverdeling verder weg dan ooit.

Lees ook het artikel ‘Neogolpismo en democratische kwetsbaarheid’.