VN-rapporteur François Crépeau over criminalisatie van migranten in de EU

De Mediterrane landen van Europa hebben een moeilijke periode gehad tijdens de Arabische Lente. Italië deelde meer dan 20.000 visa uit aan Tunesische en Libische vluchtelingen die per boot arriveerden op het eiland van Lampedusa. Voormalig president Nicolas Sarkozy was erg ontevreden met deze situatie en vroeg een ‘sit-down’ met toenmalig Italiaans president Silvio Berlusconi. Beiden eisten uiteindelijk een aanpassing van het Schengen Verdrag dat de vrije beweging tussen verschillende Europese landen toelaat.

Meneer Crépau, dit gebeurt allemaal vanuit een veiligheidsperspectief, maar hoe zit het dan met het humanitaire perspectief? Deze migranten zijn ten slotte mensen, op de vlucht voor geweld in hun eigen land.

Crépeau: Er kunnen een aantal dingen gezegd worden over deze situatie. Ten eerste ging het om een klein aantal vluchtelingen. In Italië kwamen in totaal 20.000 tot 25.000 vluchtelingen aan, terwijl in Tunesië meer dan 200.000 Libiërs opgevangen werden. Politici spraken van een invasie van Europa, maar dat werd zwaar overdreven.

Ten tweede is migratie een natuurlijk proces. We zijn allemaal migranten. We migreren voor studies, werk, en we kennen allemaal wel een migrant in de familie. Het demoniseren van migranten en een hysterie rond migranten creëren is enorm contraproductief en voedt antimigratiegevoelens die alle migratie moeilijker maakt.

Hoe zouden regeringen dan moeten omgaan met dergelijke migratiestromen?

Crépeau: Er zijn verschillende manieren om te reageren op migratiecrisissen en ik denk dat de Europese leiders de weg hadden kunnen leiden naar betere antwoorden dan diegenen die toen toegepast werden. Bovenal is er een discours nodig dat deze migratieprocessen relativeert, in plaats van naar risico’s van invasies te verwijzen in ontvlambare verwoordingen. Er is geen gevaar. Deze mensen zijn geen veiligheidsrisico’s.

We kunnen hen verwelkomen en samen met hen duurzame oplossingen zoeken. Het zal iets kosten, maar democratie is een kostelijke zaak. In vergelijking met andere investeringen van het staatsbudget (zoals defensie en economie) gaat dit eigenlijk maar om een kleine som geld.

Ngo’s, kerken en andere humanitaire netwerken mobiliseren zich om migranten op te vangen. Zij zoeken steun en bieden extra hulp voor mensen met speciale behoeften, zoals kinderen en politieke vluchtelingen. Na verloop van tijd kan een deel van de migranten (zoals de Tunesiërs van de Arabische Lente) terugkeren naar hun land. Die aanpak is veel constructiever, creëert een solidariteit onder de mensen en vergemakkelijkt de weg naar toekomstige migratiestromen.

Eind maart 2011 stierven 61 migranten tijdens de oversteek van Tripoli naar Italië (lees ook het relaas van een van de overlevenden). Er werd gezegd dat deze doden gemakkelijk vermeden hadden kunnen worden, maar door miscommunicatie tussen verscheidene militaire organisaties, zoals de NAVO en Frontex, vergingen de vluchtelingen allemaal letterlijk van de honger en dorst. Niemand wil verantwoordelijkheid nemen voor deze gebeurtenis. Wat wordt er gedaan sinds dit ongeluk om zulke rampzalige fouten in de toekomst te vermijden?

Crépeau: Deze tragedie werd veroorzaakt door meerdere factoren. Ten eerste was er de emigratie van de mensen, wat wil zeggen dat er waarschijnlijk smokkelaars in het spel waren om hen op die boot te zetten. Kustwachten van verschillende landen, vissers, alsook militaire vloten van de NAVO waren aanwezig in het gebied. Al deze bemanningen hadden de plicht om mensen in nood op zee te redden, want dat is de allereerste wet op zee.

Uit een rapport van de Raad van Europa blijkt echter dat geen enkele van deze actoren zijn plicht deed. Er is sprake van een helikopter van de kustwacht die water en cakejes neerliet op de boot, weer verdween en niet meer terugkeerde; vissersboten vaarden voorbij, zonder dichterbij te komen uit schrik om de migranten mee te nemen en beschuldigd te worden van mensensmokkel (wat eerder al gebeurde). Daarbij komt nog dat er een gigantisch legerschip passeerde en niet stopte.

Verder is het met een dergelijk grote militaire aanwezigheid bijna onmogelijk dat de migrantenboot niet al erg vroeg op de rader gezien werd. De internationale verantwoordelijkheid van al deze aanwezigen staat op het spel. Door de criminalisatie van migranten door regeringen werd een angst gecreëerd om in dergelijke zaken betrokken te geraken en dus schuift iedereen de verantwoordelijkheid van zich af. Dit is de hoofdreden voor deze tragedie.

Zoals u zelf aanhaalt, worden migranten in veel landen behandeld als criminelen. Uw voorganger Mr. Jorge Bustamante sprak ook al over de criminalisatie van illegale migranten in zijn jaarlijkse rapport van 2011. In een recent rapport van de VN vluchtelingenorganisatie UNHCR over Hongarije bijvoorbeeld, wordt gesproken van zwaar psychologisch en fysiek geweld in vluchtelingencentra. Asielzoekers worden voor maanden tot een jaar lang opgesloten, zelfs met kinderen. Velen van hen werden teruggestuurd naar Servië en Oekraïne of simpelweg afgewezen door de Hongaarse staat.

Wat kan de EU en haar regeringen doen voor deze mensen?

Crépeau: De criminalisatie van illegale migranten en asielzoekers is al lang bezig. Dat is niet nieuw. Het gaat terug naar het ontstaan van het Schengen Verdrag van 1990, dat een serie van activiteiten (terrorisme, maffia, drugs- en wapensmokkel en illegale migratie) samenbrengt onder het etiket van internationale criminaliteit. Daardoor wordt illegale migratie gelijk gesteld aan terrorisme en andere vormen van criminaliteit.

Illegale migratie is géén misdaad. Het is geen misdaad tegen personen (niemand wordt gekwetst), noch tegen eigendom (niets wordt gestolen), noch tegen veiligheid (de meeste vluchtelingen zijn geen bedreiging voor de veiligheid).

De criminalisatie heeft een negatief effect op de behandeling van migranten. De publieke perceptie verandert. Mensen geloven dat migranten gevaarlijke criminelen zijn. Dit moedigt het antimigratiediscours aan, vooral op politiek niveau.

Ook leidt het tot maatregelen die we vroeger nooit zouden hebben toegepast op migranten. In de jaren 50 en 60 was de meerderheid van de (Noord-Afrikaanse) migranten die hier kwamen om te werken illegaal. Toen was dat geen probleem. Er waren genoeg jobs, sociale diensten vingen hen op, ze waren geen veiligheidsrisico’s, stuurden geld naar huis en keerden al dan niet terug na hun werkcontract. Anno 2011 is dit niet langer het geval. Door het discours over criminelen en terroristen wordt het algemeen aanvaard om migranten op te sluiten en te behandelen als misdadigers.

‘Beslissingen over regularisatie moeten gemaakt worden vanuit het standpunt van het individu. We moeten elk geval apart bekijken, wat tijd en geld vergt, maar het is een investering in het individu in tegenstelling tot het veroordelen van een kudde tot illegalen en ze terug te sturen naar een land waar ze geen toekomst hebben.’

Crépeau: De EU werkt in een moeilijk milieu. Er heerst veel spanning tussen verschillende staatsorganen, zoals de Raad van Europa, die het staatsdiscours van de criminalisatie van migranten veelal draagt; het Europees Parlement, dat een subtieler begrip heeft van migratie en de Raad vaak bekritiseert om zijn maatregelen; en de Europese Commissie die schommelt een beetje tussen de twee en probeert zich te mobiliseren voor meer rechten en bescherming voor migranten, maar staat tegelijkertijd onder druk van de regeringen om meer veiligheidsmaatregelen en controle van migratiestromen in te voeren.

Het criminalisatiediscours, ontwikkeld door regeringen, zal in de nabije toekomst alvast niet verdwijnen.

U zegt dat dit criminalisatiediscours almaar verergert, na het Schengen Verdrag, maar vooral de laatste jaren. Ziet u een link met de ‘War on Terror’ van de VS?

Crépeau: Het discours rond migratie veranderde sterk na 9/11. Plots kwam de bedreiging van buitenaf. Het Europees terrorisme van de jaren 60 en 70 (met onder andere de ETA en IRA) lijkt maar weinig gewicht te hebben tegenover de extreme politieke en media-aandacht voor islamistische groepen zoals Al Qaeda. Er is erg weinig nuance van politieke zijde, wanneer er wordt ingespeeld op de angst voor een invasie van terroristen (een angst die, uit onderzoek gebleken, compleet ongegrond is).

In België hebben we momenteel een debat gaande over een Kameroense jongen, Scott Manyo, die hier vier jaar geleden arriveerde op zijn zestien. Hij leefde de laatste twee jaar bij een pleeggezin, integreerde volledig, sprak Nederlands en was zelfs scoutsleider. In april werd Scott gearresteerd en in een detentiecentrum gestoken.

Dit geval krijgt veel media-aandacht en dus is er een klein beetje hoop voor Scott, maar hoe zit het met de duizenden soortgelijke gevallen van niet-begeleide en minderjarige asielzoekers die deze aandacht niet genieten? Wat wordt er gedaan voor hen?

Crépeau: Het gevecht van mensenrechtenorganisaties de laatste honderd jaar tegen discriminatie is een gevecht voor individualisatie. Vrouwen vochten om beschouwd te worden als individuen die recht hebben op een stem, minderheden vochten om behandeld te worden als individuen, niet als een collectief etiket van buitenlander of homo. We moeten elk persoon als een individu bekijken, in plaats van hen een collectief label op te plakken.

Hetzelfde geldt voor migranten. ‘Migranten gaan ons land binnenvallen en overnemen’ is een collectief label, ‘Scott Manyo is een goede kerel’ een individueel. Wanneer we werken met dergelijke collectieve labels, komt er vanzelfsprekend discriminatie. Wanneer een individualiteit of een persoonlijkheid aan bod komt, lijken we hem te kennen en kunnen we oordelen dat het om een goed persoon gaat. In het geval van Scott mobiliseren mensen zich, omdat ze zicht plots betrokken voelen bij het individu.

Beslissingen over regularisatie moeten gemaakt worden vanuit het standpunt van het individu. We moeten elk geval apart bekijken, wat tijd en geld vergt, maar het is een investering in het individu in tegenstelling tot het veroordelen van een kudde tot illegalen en ze terug te sturen naar een land waar ze geen toekomst hebben.

In contrast met wat regeringen zeggen (zoals bijvoorbeeld Staatssecretaris van Migratie en Asiel Maggie de Block over de zaak van Scott Manyo) moeten we uitzonderingen maken op de regel. Mensenrechtenbewegingen zoals de VN verdedigen dit idee en vinden dat de wetten moeten aangepast worden aan het desbetreffend individu en niet omgekeerd.

In uw oktoberverklaring voor de Algemene Vergadering van de VN, sprak u over de stijgende intolerantie en xenofobie tegenover migranten gedurende de laatste jaren. Vanwege regeringen, zowel als van individuen. Hoe verklaart u dit en wat kunnen we doen om deze negatieve houding tegen te gaan?

Crépeau: Groepen moeten op een democratische manier kunnen vechten voor hun rechten. Dat is wat minderheidsgroepen de laatste decennia gedaan hebben. Ze verenigen zich, mobiliseren mensen, creëren een politiek vermogen en verwerven rechten. Dit heeft een grote impact op politici, want het beïnvloedt hun toekomstig verkiezingspatroon.

Dit gaat niet op voor migranten. Migranten stemmen niet, ze klagen niet en stappen zelden naar de rechtbank. Ze mobiliseren zich niet en er wordt niet genoeg gemobiliseerd voor hen. Er wordt geen politiek discours in hun voordeel ontwikkeld. Er is geen stimulans, omdat een migrant geen electorale waarde heeft. Het discours van angst wordt dus niet tegengewerkt door een ander discours dat migrantenrechten verdedigt.

Rechtbanken, die apart staan van het electoraal politiek systeem, kunnen met hun uitspraken wel het rechtssysteem beïnvloeden. Zij kunnen ingaan tegen discriminatie en zo een coherent legaal systeem ontwikkelen, ten voordele van migranten.

Hoe kan een bewustzijn gecreëerd worden bij het groter publiek?

Crépeau: Het is gemakkelijker om te mobiliseren rond een specifiek thema dat onder de noemer van migratie valt. Kinderen van migranten kunnen bijvoorbeeld veel medeleven oproepen. We voelen ons meer persoonlijk aangesproken als het over kinderen gaat, dan over migranten en dus kan men vaak meer bereiken door hierop in te spelen.

Tragedies zoals de migrantenboot op de Middellandse Zee vorig jaar en individuele gevallen zoals dat van Scott Manyo, krijgen veel media-aandacht en hebben dus ook een educationele waarde. Mensen begrijpen dat deze persoon misschien niet teruggestuurd moet worden. Ze leren hierdoor anders te denken, maar het leidt jammer genoeg niet tot een aanpassing in het heersende politiek migrantendiscours in de meeste landen.

Iedereen moet dus op zijn niveau doen wat men kan om de rechten van migranten te verdedigen en om een algemeen bewustzijn hier rond te creëren. Het is een opwaartse strijd die erg lang zal duren eer we een politieke impuls op gang krijgen.

Veel moeten we met andere woorden niet verwachten van onze regering op vlak van migratie?

Crépeau: Ondanks de goede wil van veel politici, moeten zij werken in de aangegeven politieke structuur en kunnen zij niet veel doen. Opkomen voor migrantenrechten in de huidige context, is politieke zelfmoord. Wel zijn er ngo’s en andere organisaties die druk kunnen uitoefenen op dit systeem, om beetje bij beetje de weg vrij te maken voor een discours waarbij migranten geholpen kunnen worden in plaats van behandeld te worden als criminelen.