Vredestichter Zwitserland gaat meer wapens exporteren

Zwitserland voert zelf geen oorlog, maar wapens uit het land worden wel gebruikt bij conflicten in de wereld. Tot voor kort verbood de Zwitserse wet de levering van wapens aan landen waar de mensenrechten “systematisch en ernstig geschonden worden”, los van het feit of daarbij Zwitserse wapens worden gebruikt. Onder de nieuwe wetgeving is wapenverkoop alleen verboden als de wapens daadwerkelijk gebruikt kunnen worden bij mensenrechtenschendingen.

In 2011 gebruikte Saoedi-Arabië Zwitserse Piranhatanks om protesten in Bahrein neer te slaan. Libische rebellen gebruikten Zwitserse munitie tegen de troepen van Muammar Khadaffi en Syrische rebellen hebben Zwitserse handgranaten gegooid naar soldaten van de Syrische president Bashar Assad. Uit video’s op internet blijkt ook dat Zwitserse sluipschuttergeweren zijn gebruikt tegen burgers bij de recente protesten op het Maidanplein in Kiev. Bij die acties vielen doden.

Neutraliteit

Zwitserland, dat bekend staat om zijn neutraliteit en actieve rol in vredesdiplomatie, is de op vier na grootste producent van kleine wapens, volgens het Stockholm International Peace Research Institute (Sipri).

Vorig jaar bestond 34 procent van het geëxporteerde militaire wapentuig uit munitie. Andere belangrijke exportproducten waren vuurgeleidingssystemen, wapens en pantservoertuigen. Drieënzeventig procent van de militaire export ging naar Europese landen.

In 2013 daalde de export echter van 576 miljoen euro tot 379 miljoen euro. De drie grootste bedrijven, General Dynamics European Land Systems – Mowag, RUAG en Rheinmetall Air Defence moesten 415 mensen ontslaan. De lobby van zeventig Zwitserse fabrikanten riep de regering op tot actie en eiste versoepeling van de exportbeperkingen.

Of de Zwitserse wapenindustrie daadwerkelijk op zijn retour is, hangt af van hoe de statistieken geherinterpreteerd worden. Tien jaar geleden exporteerden de bedrijven minder dan in 2013. Langetermijnstatistieken laten zien dat de exportwaarde tussen 2008 en 2012 uitzonderlijk hoog was.

In de statistieken zijn ‘speciale militaire goederen’ bovendien niet opgenomen. Het gaat hier om artikelen die zowel voor vreedzame als militaire doeleinden kunnen worden gebruikt. In deze categorie exporteerden Zwitserse bedrijven vorig jaar voor 333 miljoen euro.

De Zwitserse Peace Foundation (SPF) zegt de alarmerende retoriek van de wapenlobby niet serieus te nemen. De sector is volgens directeur Heinz Krummenachter “lachwekkend onbelangrijk” voor de Zwitserse economie. Er werken minder dan 10.000 mensen in de wapenindustrie en de sector is goed voor 0,33 procent van de Zwitserse export.

Krummenachter zegt dat de industrie net zo goed opgeheven kan worden, of alleen voor de binnenlandse markt kan produceren.

Geloofwaardigheid

Amnesty International is sceptisch over de nieuwe wetgeving, waarbij een exportvergunning geweigerd wordt als er een “hoog risico” bestaat dat het wapentuig in het betreffende land wordt ingezet bij ernstige mensenrechtenschendingen. Met name de formulering “hoog risico” laat ruimte voor verschillende interpretaties.

Het staatssecretariaat voor Economische Zaken (SECO) moet dat risico inschatten. “In de afgelopen jaren hebben we gezien hoe weinig dat soort onderzoeken voorstelt”, zegt Alain Bovard, wapenexpert bij Amnesty International. “Zwitserse geweren werden eerder naar Oekraïne geëxporteerd en zijn nu gebruikt tegen burgers.”

Zwitserland werkt met een verificatiesysteem dat moet voorkomen dat wapens door ontvangende staten worden doorgesluisd naar andere landen. Maar in de praktijk werkt dat systeem vaak niet. Zo werden er vorig jaar dozen vol Zwitserse handgranaten gevonden in Syrië. De granaten werden oorspronkelijk gekocht door de Verenigde Arabische Emiraten. In 2011 werd munitie uit Zwitserland die verkocht was aan Qatar, aangetroffen bij Libische rebellen. Beide landen hadden een clausule getekend waar in stond dat het materiaal niet opnieuw geëxporteerd mocht worden.

“Het is een illusie te denken dat de Zwitserse autoriteiten kunnen voorkomen dat Zwitserse wapens en munitie gebruikt worden bij mensenrechtenschendingen”, zegt Stefan Dietiker, secretaris-generaal van de pacifistische Groep voor Zwitserland zonder Leger (GSoA). “Als het materiaal eenmaal het land uit is, is het weg. Hoeveel clausules de kopers ook tekenen.”

Critici wijzen ook op het symbolische effect van de versoepeling van de wapenexport. “Dit besluit is in strijd met de buitenlandse beleidsdoelen, waarin bescherming van de mensenrechten een belangrijke prioriteit is”, zegt Alain Bovard van Amnesty. “Zwitserland raakt geloofwaardigheid kwijt.”

Hij zegt zich zorgen te maken over de reputatie van het land. “Militaire handelsbanden onderhouden met landen zoals Saoedi-Arabië, die systematisch mensenrechten schenden, is schadelijk voor het imago van Zwitserland.”