Zeg het met humor en kracht

‘Au-delà de Gibraltar’ was de eerste echte ‘migrantenfilm’ in ons land, bovendien gemaakt door twee allochtone regisseurs. Geen wonder dus dat er erg naar werd uitgekeken. De film vertelt het verhaal van Karim die zijn weg zoekt tussen de verwachtingen van zijn ouders, zijn eigen verlangens én zijn relatie met een Belgisch meisje. Veel allochtonen herkenden zich sterk in de personages. Maar er waren evengoed teleurgestelde reacties. Sommigen vonden het spijtig dat alle problemen (criminaliteit, uitzichtloosheid, werkloosheid, racisme, generatieconflicten) in anderhalf uur film werden gepropt waardoor veeleer een droevig beeld ontstond.
“In ieder geval mogen mensen niet het gevoel hebben dat dit nu hét verhaal van de migrant in België is”, vindt Mohammed Amin, medewerker van de Schaarbeekse schepen voor Preventie, Sociale Inburgering en Solidariteit, en als organisator actief in de culturele wereld. “Er zijn honderden films mogelijk, want er zijn honderden verhalen. Dat van de recente migranten die vaak al met een grote culturele bagage van hun thuisland aankomen, dat van de ouders van de eerste generatie, van migranten in de stad of op het platteland, Turkse, Marokkaanse, Italiaanse migranten. ..”

Herkenbaar versus niet-realistisch
“‘Au-delà de Gibraltar’ lijkt me vooral gemaakt voor en over de huidige jeugd”, oordeelt Meryem Kanmaz, onderzoekster aan de universiteit van Gent. “Mijn jeugd in Limburg was niet zo triest. Objectief bekeken misschien wel: we waren arm, niemand ging studeren, er waren heel wat vaders die de verantwoordelijkheid voor hun gezin niet opnamen. Maar de sfeer was niet zo zwaar. We leefden in een wijk met Turken, Italianen en Grieken waar veel gezelligheid heerste. Na de sluiting van de mijnen is dat veranderd. Maar dat verhaal van die andere jeugd zou ook getoond moeten worden.”
Kanmaz en Amin zijn het er over eens dat de regisseurs belangrijk werk hebben geleverd. “Als je het vanuit emancipatorisch oogpunt bekijkt, is de film zeker geslaagd. En misschien moest was dit soort documentaire film wel nodig als eerste ‘migrantenfilm’ in België.” “Maar cinematografisch ben ik op mijn honger blijven zitten. Bovendien, als je een boodschap wilt overbrengen, werkt dat toch veel beter als het artistiek goed zit”, aldus Amin. Opvallend is wel de reactie van sommige Belgische toeschouwers. Tijdens een speciale voorstelling van de film in Turnhout vonden de allochtonen de film zeer herkenbaar, terwijl veel Belgen de film ‘niet-realistisch’ noemden. “Als dat het geval is, hebben we nog veel meer van zulke films nodig”, lacht Kanmaz.

Opletten voor clichés
Heel wat meer controverse was er rond de film ‘Samia’, over een Algerijns meisje in Frankrijk dat wil proeven van het moderne leven, maar agressief onder de knoet gehouden wordt door haar broer. Ook hier was de herkenbaarheid bij migranten in België groot. Dat bleek uit interviews die journaliste Soaade Messoudi na een aantal vertoningen afnam voor een schoolproject van Open Doek. “De film geeft de realiteit van onze gemeenschap frappant weer” of “tijdens de film heb ik toch wel een aantal zaken herkend die zich bij ons thuis ook afspeelden”, waren enkele reacties, al oordeelde iemand dat “de opeenstapeling van clichés er toch een beetje over was”. Binnen de Algerijnse gemeenschap klonk het evenwel veel scherper: de film zou het beeld geven dat het er in Algerijnse gezinnen liefdeloos en agressief aan toegaat.
“Je kunt niet ontkennen dat de problemen tussen het meisje, haar broer en ouders echt goed en realistisch weergegeven zijn”, vindt Kanmaz. “Als ‘Samia’ de enige film over migranten in Frankrijk was, zou ik me er ook tegen verzetten. Maar als je hem bekijkt als één van de films over migratie, heb ik er geen probleem mee. Je moet het in zijn context zien. Het is goed dat er films gemaakt worden als La Haine (een controversiële film uit ‘95 over jongeren in de Parijse banlieus, nvdr.) ook al is dat een agressieve, pessimistische film. Want dat is op een bepaald moment de realiteit zoals een groep mensen die beleeft. Zolang ook de andere kanten worden getoond, is dat geen probleem.”
Amin wijst wel op het gevaar dat sommige films de westerse moderne samenleving tegenover de ‘agressieve’ cultuur van bijvoorbeeld Marokkanen of Algerijnen plaatsen. “Dat doet mij denken aan de koloniale cinema van de Fransen in Algerije. Het typeverhaal was dat van de Franse koloniaal die in een Algerijns dorp een vrouw gaat bevrijden uit ‘de gewelddadige cultuur’. Op die manier werd de kolonisatie gelegitimeerd. Ook in huidige films zit soms dezelfde boodschap: ‘hier in de Franse cultuur vind je de vrijheid’. En vooral de situatie van de vrouw wordt daar telkens voor gebruikt. De werkelijkheid is natuurlijk veel genuanceerder.”

Meer dan één verhaal
En wat met het feit dat veel films zo’n droevig beeld ophangen, alsof het allemaal kommer en kwel is? Amin betreurt dat in veel films vooral een slachtoffergevoel zit en dat de kracht van de allochtonen er te weinig uitkomt. Daarom behoort East is east, een Engelse film uit over een gemengd Pakistaans-Engels gezin, tot zijn favorieten. “De film kaart ernstige thema’s aan, maar doet dat met veel humor. Hij toont ook dat mensen zich kunnen aanpassen aan hun situatie, dat ze veranderen. Zo’n film kan een discussie losweken over een aantal taboes. Maar bovenal: hij versterkt niet het droevige beeld van een migrant in een achtergestelde wijk, maar stimuleert je om je plaats op te eisen en niet te stellen ‘ik zal toch geen werk vinden, zal toch dat niet kunnen waardoor je jezelf al op voorhand uitsluit uit de samenleving.”
De conclusie is duidelijk. “We moeten meer dan één verhaal vertellen. En we moeten ook benadrukken dat het Belgische verhalen zijn, want de immigratie maakt deel uit van de Belgische samenleving”, aldus Kanmaz. Amin gelooft dat die diversiteit er vanzelf zal komen als meer allochtonen worden gestimuleerd om zelf films te maken. “Maar je moet ook niet verwachten dat zij per se allemaal een film willen maken over de problemen van de migranten. Ze moeten gewoon artistiek hun gang kunnen gaan.”