Zuid-Afrikaans geweld is muiterij

De dodelijke gramschap kwam van de allerarmsten uit townships als Alexandra (Johannesburg). Met stokken, machetes en bijlen koelden zij hun woede op de verachte amakwerekwere, economische vluchtelingen uit Mozambique, Zimbabwe, Malawi en de rest van Afrika. Het is het zoveelste voorbeeld van de gevolgen van een gebrekkig sociaal beleid,  en van het perverse mechanisme dat machtelozen meestal uithalen naar wie nog machtelozer is dan zijzelf.
Het South-African Institute of Race Relations schat het aantal Zuid-Afrikanen dat moet rondkomen met één dollar per dag op 4,2 miljoen, dubbel zoveel als in 1996. Zuid-Afrika’s economische groei zakt van vijf procent de jongste drie jaren wellicht naar drie of twee procent en de inflatie overschrijdt opnieuw tien procent. Met de toegenomen voedsel- en brandstofprijzen, betekent dat een harde klap voor townshipbewoners. En het zijn niet alleen de armsten die uit wanhoop naar de laatst toegekomen en dus kwetsbaarste groep trappen. Ook weldenkende mensen zoals Graça Machel –Mandela’s vrouw en uitgerekend zelf Mozambikaanse, plus ex-vrouw van Mozambiques eerste president Samora Machel– reageerden in een recent interview dat ik met haar had op een vraag over de immense armoedekloof in Zuid-Afrika met een verwijzing naar de drie miljoen Zimbabwanen die illegaal in het land verblijven. ‘Zij leggen een zware druk op de openbare voorzieningen’, aldus Machel.
Volgens Steven Friedman van het Institute for Democracy in South-Africa is er geen grond om te beweren dat illegale Zimbabwanen en Mozambikanen jobs, hospitalen, scholen, huizen of andere voorzieningen afsnoepen van “autochtone” zwarten. ‘Veel migranten doen er zelfs geen beroep op, omdat ze het gevoel hebben gediscrimineerd te worden en er zich niet welkom voelen.’ Heel wat Mozambikanen, Malawiërs en Zimbabwanen zijn tuinier, bewakingsagent, ober of huismeid. In vele gevallen zwengelen zij ook de informele economie aan, omdat ze een zelfstandige activiteit uitoefenen. ‘Nemen ze daarom jobs van anderen af of dragen ze net bij tot onze samenleving?’, vraagt Friedman retorisch.
Verwijten aan het adres van ‘criminele buitenlanders’ zijn zo oud als deze staat. Zuid-Afrika gaat gebukt onder torenhoge criminaliteitscijfers, met een gemiddelde van 52 moorden per dag. In zijn voortreffelijke analyse van post-apartheid Zuid-Afrika, Het wonder voorbij, stipt journalist Allister Sparks aan dat die misdaad al ontstaan is in de jaren tachtig, toen de Zuid-Afrikaanse politie haar handen vol had met de zwarte rebellie, terwijl drugs het land overspoelden. Tegen de tijd dat Mandela werd ingezworen, hadden de misdaadsyndicaten al vaste voet aan grond gekregen en was het te laat. Zonder twijfel delen migranten, nu en toen, in de misdaadkoek. Onlangs vertelde een Zuid-Afrikaanse diplomate, opgegroeid in Alexandra, mij hoe simpel het vandaag is om in haar township een Zimbabwaanse hitman te vinden om iemand uit de weg te laten ruimen. Niet zelden worden de uitbarstingen van zogenaamde xenofobie gewoon veroorzaakt door territoriumdrift van deze of gene druglord, de strijd om taxiroutes of  belangenconflicten in straatventerij. Maar opnieuw: misdaad is geen alleenrecht van “vreemdelingen”.
De ongecontroleerde immigratie van de jongste jaren –Binnenlandse Zaken is zo corrupt als de pest en de grenscontrole zo lek als een zeef– heeft de kloof tussen arm en rijk in Zuid-Afrika vergroot. Nu de kans om uit die armoede te geraken voor de armsten kleiner lijkt dan ooit, barst de bom. Ligt de schuld van het xenofobe geweld bij het beleid van Thabo Mbeki? Omdat “Mister Delivery” niet al de beloofde huizen, nutsvoorzieningen, scholen, beurzen en vooral jobs kon leveren?
‘Zuid-Afrika investeert in onderwijs meer per capita dan eender welk land’, repliceert Piet Croucamp, professor Politologie aan de Universiteit van Johannesburg. Volgens hem is er in het neoliberale beleid van Mbeki voldoende financiële armslag voor sociale voorzieningen. ‘Er is dit jaar zelfs een begrotingsoverschot. Alleen worden de middelen inefficiënt aangewend, ook al omdat het ANC een diepgeworteld wantrouwen koestert tegenover technocraten. Veel gelden keren zelfs onverrichterzake terug naar de staatskas’. Misschien speelt het gebrek aan management en vaardigheden, meer nog dan de neoliberale signatuur van Mbeki’s politiek, dit land parten.
Dat Zuid-Afrika na de democratische verkiezingen van 1994 de neoliberale kaart trok, was trouwens meer noodzaak dan keuze. ‘Tegen de tijd dat de cijfers boven water begonnen te komen, werd ons duidelijk dat er geen geld was voor welk socialistisch experiment dan ook’, laat Sparks een van de ANC-ingewijden, Marc Maharaj, zeggen. Het apartheidsregime liet een lege staatskas na, de landbouwsector lag na jaren oversubsidiëren op apegapen en de mijnbouw zou algauw rake klappen krijgen. Bovendien werd er gespeculeerd tegen de rand. Bij gebrek aan alternatief –midden jaren negentig was de Washington Consensus nog oppermachtig– moest het ANC wel voluit gaan voor integratie in de liberale wereldeconomie. Dat heeft zijn pro’s gehad: de economie groeide de jongste jaren met vijf procent en een schare zwarte superrijken en een middenklasse van black diamonds vervoegde het blanke establishement. Toch is volgens officiële werkloosheidscijfers nog één op vier Zuid-Afrikanen werkloos, terwijl de vakbonden zelfs van veertig procent spreken. Het “doorsijpeleffect” naar de alleramsten is ook uitgebleven. Vandaag bezit slechts tien procent van de bevolking de helft van de koopkracht, terwijl de inwoners van Alexandra amper de eindjes aan elkaar kunnen knopen. Vanuit hun shack is het letterlijk maar een steenworp naar de glanzende torengebouwen van Sandton, het financiële hart van Johannesburg. Geen wonder dat ze aan het muiten slaan.