Mensen met een handicap worden onzichtbaar gemaakt, en dat besef ik nu pas

MO*columniste Kelia Kaniki Masengo beschouwde zichzelf als iemand die opkomt tegen onrecht. ‘Maar ik had geen flauw benul van de strijd die mensen met een handicap dagelijks leveren.’ Daarom smeert ze haar stem, scherpt ze haar pen. Ze werd bondgenoot in de strijd tegen validisme, een vorm van discriminatie die evenveel aandacht verdient als pakweg racisme of seksisme.

‘Ik voel me verbonden met de strijd van mensen van kleur’, hoorde ik stand-upcomedian William Boeva - een van de weinige Bekende Vlamingen met een handicap — dit voorjaar zeggen. Een zin zo krachtig dat ik de echo ervan tot vandaag hoor.

Ik werk voor Hands-on Inclusion, een initiatief dat werkgevers begeleidt om inclusiever te werken en hun deuren open te zetten voor mensen met een zogenaamde afstand tot de arbeidsmarkt. Dat is een paraplu-begrip voor onder andere mensen met een migratieachtergrond, nieuwkomers, mensen met een handicap en langdurig zieke mensen.

Voor een van mijn eerste taken in mijn huidige baan had ik het genoegen om met William Boeva in gesprek te gaan. Dat deden we ter voorbereiding van een evenement waarop hij was uitgenodigd als spreker.

Nu beschouw ik mezelf als een empathisch persoon en als iemand die haar best doet om op te komen tegen onrecht. Als vrouw van kleur ervaar ik zelf de kwalijke gevolgen van racisme en seksisme uit de eerste hand. Maar ik zeg u dit: ik had geen flauw benul van de strijd die mensen met een handicap dagelijks leveren. Geen flauw benul!

Onbekend woord, onbekend probleem

‘Validisme’, zo wordt de discriminatie, marginalisering en stigmatisering van mensen met een handicap genoemd in activisme en in de academische wereld. Soms wordt het ook wel ableïsme genoemd, naar de Engelse term ableism. Terwijl anderen spontaan in een kramp schieten of druk bezig zijn met het ontkennen of relativeren van racisme, seksisme en LGBTQIA+-haat, is de term validisme nagenoeg onbekend bij het grote publiek. Dat zegt eigenlijk alles.

Neem even de tijd om die termen te laten landen in je brein, in je geest, in je wezen. Dat doe ik nu ook sinds enkele maanden. Want validisme is een enorm groot maatschappelijk probleem dat amper besproken wordt, laat staan erkend.

‘Aparte scholen, aparte economische circuits en werkplekken, aparte zorginstellingen, aparte vrijetijdsbesteding. Apart.’

Zo realiseer ik me nu pas dat mensen met een handicap onzichtbaar gemaakt worden in onze maatschappij. Nu pas. En ik ben 36 jaar oud.

Aparte scholen, aparte economische circuits en werkplekken, aparte zorginstellingen, aparte vrijetijdsbesteding. Apart. En dan hebben we het nog niet over zaken als de dagelijkse confrontatie met een gebrek aan toegankelijkheid en respect. Of over het totale gebrek aan vertegenwoordiging in de media. Of over de problematische framing van mensen met een handicap. Of de dagelijkse confrontatie met een maatschappij die je je basisrechten als mens ontzegt.

Bondgenoot

‘Ik voel me verbonden met de strijd van mensen van kleur.’ Die ene zin van William Boeva was voor mij het startschot om te beginnen bijleren. Ik las me in, luisterde naar podcasts, bekeek online filmpjes, ontdekte de indrukwekkende wereld van online disability-activisten en leerde veel bij dankzij mijn job (onderaan deze column lijst ik een aantal lees-, luister- en kijktips voor u op).

‘Ik weet hoe het voelt om te worden uitgesloten. Het is een onrecht dat zorgt voor diepe littekens, voor krassen op je ziel.’

Ik ging in gesprek met mensen met een handicap en luisterde naar hun ervaringen, gedachten en gevoelens. Zo begon ik verbinding te voelen. Zo groeide mijn bewustzijn. Zo begon ik me te realiseren wat het veelgebruikte begrip intersectionaliteit (wanneer verschillende discrimatiegronden, zoals gender, ras, leeftijd, handicap of sociale klasse, samenkomen in één individu) en het verbinden van deelstrijden echt betekent.

Ik pretendeer niet dat ik weet hoe het voelt om als persoon met een handicap door het leven te gaan. Ik beschik over het privilege om zonder handicap door het leven te gaan. Dat zorgt voor voordelen en vooroordelen. Wat ik wel weet, is hoe het voelt om te worden uitgesloten op basis van persoonskenmerken, zoals huidskleur en gender. Het is een onrecht dat zorgt voor diepe littekens, voor krassen op je ziel.

Onrecht moet bestreden worden. Daarom smeer ik mijn stem, scherp ik mijn pen en bied ik me aan als bondgenoot in de strijd tegen validisme. Want systemen van onderdrukking en uitsluiting zijn weinig origineel, ze delen dezelfde basis. Of het nu gaat om racisme, validisme, seksisme, antisemitisme, homo- en transfobie, islamofobie… Alle -ismen en -fobieën zijn takken van dezelfde boom.

Radicale empathie

In mijn bondgenootschap ga ik actief aan de slag met het ontmantelen en ont-leren van geïnternaliseerd validisme. Dat gaat gepaard met persoonlijk ongemak.

Onlangs werd ik erop gewezen dat ik de term ‘gek’ gebruikte op een validistische manier. Ik kreeg het warm en koud tegelijk. Schaamde me kapot.

Ik merkte ook mijn neiging op om te reageren en te verwijzen naar mijn zogenaamde goede intenties, mezelf te verdedigen. Het gebeuren te minimaliseren, in discussie te gaan en heel veel uitleg en duiding te vragen aan de persoon die me erop wees. Het ongemak was groot en ik wilde er liefst zo snel mogelijk van weglopen. Hoe kon ik mezelf een bondgenoot noemen en zo’n fout maken?

‘Het gaat om het ontmantelen van een ongelijk en onrechtvaardig systeem, diep verweven in onze maatschappij. Taal is daarin een belangrijk gegeven.’

Maar twee minuten en een aantal diepe ademteugen later viel een puzzelstuk op zijn plaats. Ik herkende de gedachten en gevoelens die ik net had ervaren.

Sommige witte mensen reageren ook zo, wanneer ik hen wijs op racistisch taalgebruik. Ze zetten zichzelf centraal en verliezen de verbinding met mij als gesprekspartner. Ze willen er alles aan doen om dat ongemakkelijke gevoel zo snel mogelijk van zich af te schudden.

Lees ook

Hoe organiseer je een inclusieve arbeidsmarkt? ‘De handicap ligt vaak in de blik van de ander’

Net omdat ik dat ken, kon ik kiezen voor radicale empathie. Ik omarmde het ongemak. Bedankte mijn gesprekspartner om me te wijzen op mijn fout, en ging actief aan de slag om mijn taalgebruik aan te passen. Dat proces zal zich nog vele keren herhalen, daar ben ik zeker van.

Net omdat ik dat ken, kon ik de meer dan terechte opmerking van mijn gesprekspartner plaatsen. Het gaat immers niet om mij als persoon, om mijn gevoelens of om mijn intentie. Het gaat om het ontmantelen van een ongelijk en onrechtvaardig systeem dat zo diep verweven zit in alle aspecten van onze maatschappij.

Taal is daarin een belangrijk gegeven. “Gek” is validistisch taalgebruik, weet ik nu. Waarom precies legt Xandra Koster helder uit in een opiniestuk getiteld: ‘Waarom je relschoppers geen “idioten” moet noemen’. Koster, projectleidster voor de implementatie van het VN-Verdrag Handicap in Nederland, schrijft daarin: ‘Met validistische termen zet je mensen met een (verstandelijke) beperking in een kwaad daglicht. Je koppelt slecht gedrag aan het hebben van een beperking.’

Fouten in het systeem

‘We moeten stoppen met tijdelijk verontwaardigd te zijn over onrecht.’

Ik kan en wil ook helemaal niet spreken voor mensen met een handicap. Dat gebeurt nu al op systemische wijze.

Zoals in vergaderruimtes waar beleidsplannen worden bedacht en neergeschreven. Of in organisaties en bedrijven die principieel menen open te staan voor mensen met een handicap maar die zich bevinden in gebouwen die ontoegankelijk zijn. Of waar toegankelijkheid wordt ingevuld op basis van een checklist maar de bedrijfscultuur zo weinig verwelkomend is dat mensen zich niet veilig of op hun gemak voelen.

Daarom is het tijd om mensen met een handicap de macht te geven en zelf te laten beslissen. We moeten stoppen met tijdelijk verontwaardigd te zijn wanneer mensen met een handicap praten over het onrecht waarmee ze dagelijks geconfronteerd worden. Het is tijd voor actie, en daarvoor is het essentieel om mensen met een handicap te laten leiden. Zij weten als geen ander wat daadwerkelijk nodig is om van inclusie de realiteit te maken.