De economie ging op wereldreis, de democratie bleef thuis en verzuurde

Ziehier het resultaat van dertig jaar neoliberalisme: een golf van populistische nationalisten – USA! USA! USA! – die een soort halfbakken nationaal-socialisme zonder uniformen voorstaan. Een gespierder leiderschap, een beter zorgen voor de “eigen” mensen waarbij de moeilijkheid is hoe je de eigen en vreemde mensen van elkaar onderscheidt, een afkeer van immigratie met een xenofobe ondertoon, een in vraag stellen van vrijhandel (zeker in de VS), een afkeer van internationale samenwerking zoals de EU, …

Na Brexit kwam Trump en de vrees is nu dat Le Pen en Wilders volgen. Als Frankrijk en Nederland (en eventueel Italië), drie van de stichtende leden van de EU, die weg opgaan, gaat de EU dan ook de schop op? Wie zal het zeggen?

Hoe kunnen we die evolutie begrijpen? Wat is er feitelijk gebeurd?

De economie globaliseert

In de jaren zeventig raakte het kapitaal verveeld door de macht van de vakbonden in de welvaartstaten van het rijke Westen, de vele sociale en ecologische regels die de winstmarges aantastten. Er was een sterke vraag naar meer vrijheid om in de rest van de wereld te kunnen ondernemen.

Vrijer kapitaalverkeer vanaf de jaren zeventig was een eerste stap. Meer vrijhandel was een noodzakelijke tweede stap: de vrijheid om de producten die werden gemaakt in de lage loonlanden met lage belastingen, weinig sociale en milieuregels, terug in te invoeren naar de rijke landen met de vele regels en de grote koopkracht.

De traditionele partijen - van centrumrechts tot centrumlinks - maakten die wereld mogelijk.

De toetreding van China tot de Wereldhandelsorganisatie in 2001 was daarin een reuzenstap. Thatcher en Reagan toonden de weg, maar overal maakten de traditionele politieke partijen – van centrumrechts tot centrumlinks - die wereld mogelijk. In het zog van vrij kapitaalverkeer en meer vrijhandel kwam vanaf de jaren negentig ook de migratie van mensen, georganiseerd of ongeorganiseerd.

De belofte was dat dit alles voor iedereen het beste was.

Zeker, het zou nogal wat ontwikkelingslanden vooruit helpen en de convergentie tussen het rijke noorden en het armere zuiden inluiden. Dat is van een onschatbare waarde. Maar de deal steunde op manke fundamenten in de rijke landen. Deze landen die beslisten om de vrijheid van kapitaal en handel op te voeren, waren nationale democratieën, waarvan de bevolking het gevoel had dat ze vat hadden op hun wereld.

De politiek gaf niet thuis

Globalisering ondergroef dat. De politiek, de democratie, bleef vastgespijkerd aan het nationale niveau, terwijl machtige economische, ecologische en migratieprocessen zich ontwikkelden op internationaal niveau. De nationale democratieën hadden er maar heel gedeeltelijk vat op. Het was alsof de economie werd vrijgelaten uit het doosje waarin de politiek opgesloten bleef. De economie ging op wereldreis, terwijl de politieke macht, de democratie, thuis bleef.

Neoliberalen vonden het wenselijk dat de politiek gedomineerd werd door de markt

Voor neoliberale ideologen was dat een wenselijke evolutie: de politiek moést gedisciplineerd worden door de markt. Fiscale, sociale en ecologische regels van verschillende landen moesten door de markt tegen elkaar worden uitgespeeld. Daarbij verloren ze uit het oog dat burgers een soort sociaal contract hebben met hun verkozen politici dat ze kunnen “leveren”.

Zolang de belofte van de globalisering bewaarheid werd, of leek te worden – dat iedereen er beter van werd – leidde dat niet tot grote problemen. Vanaf 2000 werden evenwel steeds duidelijker dat de ongelijkheid toenam. Bankiers, voetballers en techjochies werden steenrijk, de gewone werkmens behield in het beste geval zijn baan en zijn koopkracht.

En de politiek leek niet bij machte daar iets aan te veranderen. Wij scheppen geen banen, zeiden opeenvolgende Belgische premiers Dehaene, Verhofstadt, of Michel toen multinationals die nochtans van fiscale gunstregimes genoten, hun deuren sloten in België.

Wie zegt werkt, zegt inkomen, zegt erkenning, zegt waardering

Deze week nog bekende een Molenbeekse CD&V-er dat er, één jaar na de aanslagen van Parijs, niet eens een eerste stap is gezet naar het aanpakken van het basisprobleem van Molenbeek: dat de helft van de jongeren werkloos is. Wie werk zegt, zegt inkomen, zegt erkenning, zegt zelfwaardering. We weten het al zo lang: jonge mannen zonder werk zijn potentieel dynamiet. Als de politiek daarin machteloos is, stemmen mensen voor outsiders, of trekken ze naar Syrië.

Het lijkt er dus op dat de thuisgebleven democratie na een tijdje mokkend verzuurde. Neoliberalisme ondergroef de geloofwaardigheid van de traditionele politiek. De traditionele partijen die het beleid belichaamden, verloren zowat overal stemmen. Er zijn amper uitzonderingen op die regel, al is de manier waarop het gebeurt uiteraard afhankelijk van het nationale politieke systeem.

In het Verenigd Koninkrijk met zijn politieke tweestromenland kan de afkeer zich moeilijker uiten tijdens verkiezingen: het BREXIT- referendum was een unieke kans. In de VS legde het volk zijn leider op aan de republikeinse partij. In meerpartijensystemen op het Europese vasteland ontwikkelen zich gewoon nieuwe partijen In Nederland, Frankrijk en Italië kunnen populistische partijen de verkiezingen of referenda winnen.

Welke antwoorden?

Als deze analyse klopt, hoe moeten we daar dan mee omgaan?

Eén mogelijkheid is om de democratische politiek naar een hoger niveau te tillen. Vermits de globaliseringscrisis juist leidt tot fragmentatie is deze weg nu moeilijk denkbaar. Zeker, er wordt door regeringen traagzaam gewerkt aan meer rechtvaardige fiscaliteit, maar ook deze internationale route moet minstens ten dele van beneden af worden opgebouwd. Een immense uitdaging, maar de technologie die de economie op wereldreis liet gaan, kan ook de politiek daarbij helpen. Dit is het werk van generaties.

Democratie globaliseren, is het werk van generaties

De andere mogelijkheid is de economie terug in het nationale doosje krijgen door middel van migratiecontroles, minder vrijhandel, minder kapitaalverkeer… Dat is al een tijdje aan de gang, en dat spoor heeft nu dus ook electoraal de wind in de zeilen.

Het is onzeker of deze route de ontevredenen snel kan helpen: het vergt een grote reorganisatie van een globaal georganiseerde economie die niet per se rimpelloos zal verlopen (een handelsoorlog met een protectionistische spiraal is niet ondenkbaar). Deze route gaat gepaard met zondebokdenken waarvan je soms wel het begin maar meestal niet het einde kan inschatten.

Er is tenslotte ook een aanpak denkbaar die op een verstandige manier elementen van de twee basisvisies combineert. Hoe dan ook impliceert het de durf om het eenheidsdenken te doorbreken. Soms moeten vrij kapitaalverkeer en vrijhandel ondergeschikt worden gemaakt aan sociale en fiscale rechtvaardigheid en aan het beschermen van ons leefmilieu. Als het gaat om zoiets cruciaal als werkgelegenheid moeten politici zich op de sporen van het eenheidsdenken durven leggen en nieuwe antwoorden geven.