Reconstructie van een ontvoering in Jemen: mysterie blijft

Toen ik haar eerder in Amsterdam ontmoette, in 2014, anderhalve maand nadat Judith Spiegel en haar partner Boudewijn Berendsen bevrijd werden, had ze het al aangekondigd. Spiegel zou zelf de ware toedracht achter de ontvoering zoeken, en bijgevolg lastte ze ‘een soort van mediastop’ in. Anderhalf jaar later ligt het boek er.

In Speelbal van sjeiks reconstrueerde Spiegel nauwgezet hun ontvoering en tekent ze haar zoektocht op naar de waarheid. Ze doet dat op een nuchtere toon, wars van sensatie, en met humor. Ook al verbloemt ze de frustratie en wanhoop van zes maanden wachten niet, die humor waarmee ze af en toe de ‘o zo typische Jemenitische’ situaties beschrijft, is verademend en was gedurende de ontvoering haar sterkhouder.

Losse eindjes

De exacte waarheid achterhaalt Judith Spiegel niet. Op het (voorlopige) einde van haar zoektocht houdt de journaliste meer dan één verhaallijn over. Volgens Lenard, de man achter het privé-bemiddelingsbureau dat haar familie inschakelde, heeft de Nederlandse staat geen enkele rol gespeeld. Buitenlandse Zaken gaf immers de opdracht aan de familie om een privéspeler in te schakelen.

En er is nogal wat gespeculeer of er nu ja dan nee losgeld is betaald. Volgens het tweede scenario is de ontvoering echter niet met losgeld of een of andere belangendeal tussen betrokken partijen opgelost maar via de inlichtingen- en veiligheidsdiensten.

Op het (voorlopige) einde van haar zoektocht houdt de journaliste meer dan één verhaallijn over

Scenario drie ten slotte is het Jemenitische scenario “pur sang”: aanhangers en ex-regeringsfunctionarissen van de vorige Jemenitische president Abdullah Saleh verloren na Saleh’s aftreden hun positie en inkomen. Zij zouden het Nederlandse koppel ontvoerd hebben om een hervestiging of een “nieuw leven” te krijgen in een ander land. Met zoveel scenario’s die overblijven titelt Spiegel niet voor niets haar afsluitend boekhoofdstuk: ‘losse eindjes’.

‘Er is zoveel dat we niet weten en zoveel zaken lijken dode sporen’, vertelt Spiegel via Skype vanuit Koeweit. ‘Over het gegeven bijvoorbeeld dat Oman en Qatar betrokken zouden zijn als mogelijke geldschieters, heb ik weinig aanwijzingen en dus acht ik dat scenario minder waarschijnlijk.’

Aanhangers van de vorige president of de Hoethi’s?

Vermits Jemenieten ongewenst zijn in andere landen, zouden ze dus op zoek zijn gegaan naar een drukkingsmiddel om hervestiging of andere visumgunsten te bekomen

‘Ik heb meer aanwijzingen dat scenario’s twee en drie in elkaar zijn geschoven. Het blijft allemaal bij vermoedens maar ik acht het niet onwaarschijnlijk dat onze ontvoerders uit die hoek van oudgedienden van de afgetreden Saleh kwamen. Vermits Jemenieten ongewenst zijn in andere landen, zouden ze dus op zoek zijn gegaan naar een drukkingsmiddel om hervestiging of andere visumgunsten te bekomen. Daarbij zouden – zo heb ik het toch begrepen – de Nederlandse Inlichtingendiensten toch een rol hebben gespeeld.’

Maar het blijft gissen. Zelfs de naam Abdelmalek al-Hoethi, de  huidige leider van de Hoethibeweging en haar politieke vleugel Ansarallah, duikt op. Er zouden immers aanwijzingen zijn geweest dat Spiegel en Berendsen door de Hoethi’s werden ontvoerd.

‘Dat is ook zo’n dood spoor dat ik weinig waarschijnlijk acht. Al weet je nooit. Al-Hoethi zou gevraagd hebben om een brief van onze families om hulp. Die werd hem bezorgd maar er is nooit een reactie op gekomen. Het was natuurlijk ook het moment van de eerste gevechten met de Hoethi’s in de noordelijke en noordoostelijke provincies van Jemen.’

Lenard

Het was Lenard, de consultant, die bemiddelde om de brief te laten schrijven en te bezorgen, en die ook andere ‘lijntjes uitwierp’. Maar Spiegel betwijfelt sterk dat Lenard de bevrijding leidde. Terwijl Lenard zich naar voor schuift als de sleutelspeler in de uiteindelijke ontknoping, blijken in zijn verhaal immers veel gaten en paradoxen te zitten.

Na het lezen van het manuscript dat Judith Spiegel ter nalezing Lenard toestuurde, was hij not amused’

De journaliste acht het waarschijnlijker dat er op een parallel spoor werd gewerkt door andere actoren, de Nederlandse inlichtingen en veiligheidsdiensten bijvoorbeeld. Werd Lenard misschien door Nederland gebruikt om de aandacht van hun eigen parallelle werk achter de schermen af te leiden?

‘Het kan natuurlijk’, reageert Spiegel op die vraag. ‘Onze families waren wanhopig en kregen nauwelijks informatie van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, dat tevens een mediastop had ingelast. Dan zou je je inderdaad kunnen voorstellen dat ze een soort bliksemafleider inschakelen in de vorm van zo’n commercieel bureau.’

Na het lezen van het manuscript dat Judith Spiegel ter nalezing Lenard toestuurde, was hij not amused’, schrijft ze, ‘dat we eraan twijfelen of zijn bemoeienissen werkelijk tot onze vrijlating hadden geleid en dreigde met een publicatieverbod.’

‘Het gekke is dat ik hem – meer dan eens – gevraagd heb wat dan feitelijk onjuist is, zodat ik het kon aanpassen’, zegt Spiegel. ‘Maar ik heb daar geen concrete reactie op gekregen. Kijk, het gaat me er niet om Lenard van zijn voetstuk te duwen en in een kwaad daglicht te stellen. Hij heeft oplossingen gezocht en gaf het beste van zichzelf maar tot de oplossing heeft hij niet geleid. Hij heeft de zaak echter zo gepresenteerd alsof hij dat wel heeft gedaan.’

Ontvoeringsindustrie

In  het boek lezen we ook nog over ‘de Deen’, iemand die in dezelfde branche als Lenard zit, onder meer actief in de beveiliging van oliebedrijven en anti-piraterij, een “arrangeur” die vaak in Jemen opereert en goede tribale contacten heeft. Lenard en de Deen – die wil samenwerken – ontmoeten elkaar twee keer maar tot een samenwerking komt het niet.

De Deen heeft een schimmige relatie met een sjeik die wel eens mee tot de oplossing zou kunnen leiden, met als inzet bemiddelingsgeld of een eventuele zakelijke deal. ‘De Deen had wel contacten die duidelijk uit Jemen en eerder vanuit de kant van onze ontvoerders kwamen. Maar het is onduidelijk of hij zelf op de hoogte was met wie in contact was, welke rol ze speelden’, zegt Spiegel.

‘Een vast bedrag van 207.000 euro, aangevuld met een maandelijks bedrag van 34.500 euro’

Dat de ontvoeringsindustrie best lucratief is, tonen de mails tussen Lenard en de Deen die Spiegel in haar boek overneemt. De Deen stuurt in een van die mails een conceptcontract met te betalen bedragen voor zijn diensten: ‘een vast bedrag van 207.000 euro, aangevuld met een maandelijks bedrag van 34.500 euro.’

‘Dat gaat om enorme bedragen’, aldus Spiegel. ‘En toch schuiven die bureaus hun werk niet naar voor als pure commerciële zaken – dat ze wel degelijk zijn – maar als diensten om hun “morele burgerplicht” te vervullen.’

Over de bedragen die familie en vrienden betaalden aan het bureau, wil Judith Spiegel niet veel kwijt. Ze houdt het op: ‘het bureau is betaald door mensen uit onze nabije omgeving’.

Onderzoek stopgezet?

Na de bevrijding en de periode die volgt, belandt het ontvoeringsdossier ogenschijnlijk in de archiefkast. Een aantal elementen worden niet meer onderzocht, zoals het DNA-onderzoek door de FBI op dollarbiljetten, luchtfoto’s van mogelijke locaties. En het aangekondigde opvolggesprek met de Jemenitische inlichtingendiensten blijft ook uit.

‘Ik begrijp ook wel dat Nederland beslist om niet te investeren in dure man-uren om dit nog op te volgen’, aldus Spiegel. ‘De zaak is afgelopen en een zoektocht en vervolging van de ontvoerders zijn zo goed als uitgesloten voor Nederland. De Amerikanen hadden op dat moment nog belang om te investeren in DNA-onderzoek, omdat ze nog ontvoerde landgenoten hadden. Helaas heeft dat niet tot een geslaagde actie geleid, wel tot een  – uiteindelijk mislukte – bevrijdingsactie.’

Spiegel nuanceert ook het beeld dat we hebben van nationale inlichtingendiensten. ‘Niet alles is zo blits en glad à la Homeland of CSI, die aan de hand van een haartje een ontvoeringszaak op afstand oplossen. In werkelijkheid zijn het gewoon ambtenaren die het ene na het andere dossier moeten opvolgen.’

Sleutelfiguren

De vraag wie Ben is, is ook nog steeds niet beantwoord. Ben, zo werd hij althans genoemd, was de Nederlandstalige jongen die hen in Sana’a opving tijdens de bevrijdingsactie en hen tijdelijk opsloot in een badkamer van een leegstaand huis voordat ze definitief vrij waren.

Ben was een uitvoerende kracht maar is voor Spiegel een sleutelfiguur, vertelt ze, ‘in die zin dat hij het ene verhaal zou kunnen ontkrachten en een ander zou kunnen bevestigen. Dat heb ik ook altijd tegen Lenard gezegd: “als jij me met Ben in contact kan brengen, dan zou ik meer duidelijkheid kunnen krijgen over de verschillende scenario’s.”

Het zou ook een bewijs zijn dat Ben bij hem hoorde. Maar het bleef allemaal heel onduidelijk. Eerst zou Lenard ons met hem in contact brengen, in Oman, Israël of elders, dan haakte hij plots af.’ De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst weet volgens Spiegel wel wie Ben is. ‘Toen we na onze vrijlating op de ambassade zaten, zeiden de jongens die ons opvingen meteen over hem: “die zie je nooit meer terug”. Dat was opvallend.’

‘ik ben niet geneigd te denken dat het allemaal hele aardige en lieve mensen zijn die het beste met ons voorhadden.’

De link met sjeik al Shaief, een grote naam, schatrijk en een van de leiders van de Bakil-stammenfederatie, blijft volgens Spiegel het meest interessante spoor naar haar ontvoerders. Al Shaief is een leider uit de Saleh-clan die weinig belang heeft bij de stabilisering en dus mogelijke politieke hervormingen van het corrupte Jemen. ‘Eerder lijkt deze oude garde het Hadi-regime te willen ondermijnen door het land te destabiliseren met boze geruchten, aanslagen en ontvoeringen van Jemenieten en misschien ook buitenlanders’, schrijft Spiegel. Over de rol die Al Shaief speelde kan Spiegel enkel speculeren. ‘Maar’, zegt ze, ‘ik ben niet geneigd te denken dat het allemaal hele aardige en lieve mensen zijn die het beste met ons voorhadden.’

Ontvoering “oude” of “nieuwe” stijl ?

Spiegel en Berendsen werden, ondanks alles, relatief goed ontvangen door hun ontvoerders aan wie ze als het ware een winkellijstje konden voorleggen en die hen ook een tv en een airco gaven. Hun bewaker, De Piraat, gaf hen het geld dat hij met hun bankkaart had geleend netjes terug. Die aanpak lijkt op de ontvoeringen “oude stijl”. Zo noemt Spiegel de “vriendelijke ontvoeringen” die bij buitenlanders bekend stonden als  “een gratis luxeverblijf van een paar dagen”: ontvoeringen waarbij de gijzelaars politieke pasmunt waren voor lokale clans die een gunst vroegen aan de centrale overheid.

Deze ontvoeringen leken vanaf de opstand in 2011 vervangen door nieuwere vormen, langer ook, met een steeds groter gevaar voor grote sommen losgeld die werden gevraagd of gijzelaars die zouden doorverkocht konden worden aan Al Qaeda. ‘Ik vraag me, door dat hele klungelige gedoe, de behandeling die we kregen, tot vandaag af of dit nu echt een ontvoering nieuwe stijl was. Of was dit eerder een ontvoering die de nieuwe stijl wilde nadoen om zoveel mogelijk aandacht te krijgen, met Al-Qaedadreigingen erbovenop’, zegt Spiegel daarop.

Het Al-Qaedaspoor is ook tamelijk onwaarschijnlijk. Dat bevestigt Aimen Dean, de ex-jihadist die Spiegel in Dubai ontmoette. Dean, die nu een adviesbureau voor bedrijven en overheden runt, vertelde Spiegel dat hij was benaderd door ‘een Nederlandse topdiplomate in de regio’ om uit te zoeken of Spiegel en Berendsen door Al Qaeda werden vastgehouden. Zijn contacten, directe links met Al Qaeda in Bahrein, bevestigden dat ze het koppel niet  hadden maar dat ze anders wel geïnteresseerd waren. ‘Dat was ook het gevaar’, aldus Spiegel, ‘door die Al-Qaeda-narrative breng je ontvoerders of de andere partijen gewoon op het idee om je door te verkopen. Want die ontvoeringen “oude stijl” worden veel minder ernstig genomen dan een ontvoering met betrokkenheid van Al Qaeda bijvoorbeeld.’

Tijd brengt misschien raad

Veel antwoorden liggen natuurlijk in Jemen

Er zullen wellicht nog vele jaren passeren vooraleer ze een tip meer van de sluier kan oplichten, zegt Judith Spiegel. Of ze blijft zoeken? ‘Mijn zoektocht voor het boek is natuurlijk een project dat voorlopig is afgerond. Tegelijk zal ik mijn oren en ogen openhouden hier in de Golf, al denk ik dat ik op korte termijn weinig te weten zal komen. Als er genoeg tijd overheen gaat, zullen betrokkenen het niet meer zo belangrijk vinden om hun mond te houden of stoot je misschien op een toevallig spoor. Veel antwoorden liggen natuurlijk in Jemen, en daar kan ik voorlopig niet meer heen, zeker niet in de huidige conflicttoestand waarin het land zich bevindt.’

Speelbal van sjeiks, door Judith Spiegel, is uitgegeven door Atlas Contact. 208 blzn. Isbn 978 90 450 2870 5

Dit interview verscheen eerder op 22 mei 2015 en werd opnieuw gepubliceerd als onderdeel van de MO* Must Reads zomerreeks.