Dreigende instabiliteit in het Midden-Oosten? Die komt érgens vandaan!

De terreur sloeg op 22 maart toe in Brussel. ‘En hij sloeg ook toe in Bagdad, Ankara, Beiroet, Damascus, Tunis’, schrijft Ludo De Brabander, woordvoerder van Vrede vzw.

Niet toevallig liggen die laatste steden binnen grenzen die onder het Sykes-Picotverdrag van 1916 vielen. ‘De verdeling van een deel van het Midden-Oosten onder de Britten en de Fransen, heeft zijn stempel gedrukt voor de relaties tussen het Westen en de Arabische bevolking. Die stempel is tot vandaag voelbaar’, zegt De Brabander. Het wegvagen van Sykes-Picot of ‘Kasr al Hudud’ werd een belangrijk PR-instrument waarmee terreurorganisatie IS zijn doelstelling verkocht: het oprichten van een islamitische staat zonder opgelegde grenzen.

Zou IS ook bestaan hebben zonder Sykes-Picot, zonder Irak, zonder Afghanistan, zonder de westerse bemoeienissen, vraagt De Brabander zich af. En wanneer leren we dat militaire interventies in verre buitenlanden als een boemerang terugkomen naar onze binnenlanden? Als we vanuit die visie vertrekken, is er helaas weinig plaats voor optimisme in vroeg-Trumpiaanse tijden. De nieuwe Amerikaanse president drijft het budget voor zijn defensie immers op met maar liefst 54 miljard dollar, en Trump bulderde onlangs nog tegen de NAVO-lidstaten om hun bijdragen te verhogen naar twee procent van hun bnp. De Brabander wordt niet vrolijk van Trump, maar nuanceert: de druk uit Amerika is niet nieuw.

Ludo De Brabander: Die druk was er al onder Barack Obama, het streefdoel van twee procent was al beslist op de NAVO-top in Wales 2014. Trump pakt het alleen explicieter aan, eist dat iedereen nu eindelijk zijn beloften nakomt, opgepord door zijn vicepremier Mike Pence en minister van Defensie James Mattis.

Trumps visie over defensie was één van de weinige dingen waar hij concreet over was. Maar hij sprak altijd over 30 miljard niet over het huidige bedrag van 54 miljard. Die injectie moet naar extra troepen gaan – 60.000 extra troepen, bovenop de huidige 480.000 – maar ook en vooral naar militair materiaal voor de zee- en luchtmacht.

Voor velen was zijn fameuze NATO-is-obsolete-uitspraak het bewijs: hij is een isolationist. Dat geloof ik niet, want “America First” impliceert een goed draaiende economie, en de garantie op grondstoffen. Het is in dat kader dat hij een militaire arm nodig heeft: om een economisch blok te vormen en de Amerikaanse belangen te vrijwaren.

En in dat kader kijkt Trump nu naar nieuwe allianties?

Ludo DB: Ook dat is niet nieuw. De invloedrijke Amerikaanse veiligheidsadviseur van Jimmy Carter, Brzezinski, waarschuwde in 1997 al in zijn boek “Het Grote Schaakspel” om meer te focussen op de opkomende macht China en de Euro-Aziatische regio, strategisch belangrijk voor transportroutes, minerale grondstoffen.

Brzezinski’s advies werd geleidelijk gevolgd. Afghanistan, dat een ongelofelijk rijke onontgonnen ondergrond heeft, is een prima voorbeeld. Trump lijkt op die weg verder te willen gaan, nieuwe internationale verbindingen zoeken in het kader van “America First”. Hij wil vermijden dat China nog meer grip krijgt op grondstofrijke gebieden. Zijn investeringen in de marine zijn in die zin heel belangrijk voor de Stille Zuidzee, juist om toegang te krijgen tot grondstoffen.

Was Barack Obama vredevoller of gewoon een betere strateeg? Hij was de man die de Amerikanen het concept bijbracht van de “onbemande afstandsoorlogen”, de “dronespresident”.

‘Behalve in retoriek verschilde Obama’s defensiebeleid bijna niet van dat van Trump’

Ludo De Brabander: Behalve in retoriek verschilde Obama’s defensiebeleid bijna niet van dat van Trump. Obama was even militaristisch, de drones zijn inderdaad een goed voorbeeld. Onder Obama groeide het Amerikaanse defensiebudget naar recordhoogten.

En op 4 april 2009 — ik vergeet die datum niet snel — gaf Obama een speech in Praag waarin hij pleitte voor een kernwapenvrije wereld. Tegelijk werd onder zijn presidentschap een programma goedgekeurd voor de modernisering van het kernwapenarsenaal, voor een prijskaartje van maar liefst 1000 miljard dollar in de komende dertig jaar.

Eerst meer Europese defensie, dan een leger?

Wat betekent de druk die Trump legt voor Europa? En wat betekent het voor ons land?

Ludo De Brabander: Alleen Groot-Brittannië, Griekenland, Polen en Estland halen voorlopig die twee procent van hun bnp voor defensie, naast de VS. België hangt helemaal achteraan, volgens de NAVO-cijfers doet enkel Luxemburg slechter.

‘De Europese Commissie wil vanaf 2020 voor het eerst onderzoek en innovatie voor defensie financieren. Militarisering krijgt dus ook hier een boost’

Europa spreekt zich echter ook uit voor meer militaire capaciteit en meer investering in de defensie-industrie. Dat stond ook in zoveel woorden in de Europese veiligheidsstrategie van Frederica Mogherini vorig jaar. Ook Donald Tusk sprak zich, ondanks onenigheid met Trumps bedreigende stijl, voor de Top in Malta in februari, expliciet uit voor hogere defensiebudgetten.

De Europese Commissie wil vanaf 2020 voor het eerst onderzoek en innovatie voor defensie financieren ter waarde van 500 miljoen euro. Je ziet dus hoe ook hier militarisering een boost krijgt.

De druk is groot, en ook onze regering heeft al een verhoging van het defensiebudget aangekondigd: 1,3 procent tegen 2030. De vraag is of dit voldoende zal zijn voor de Amerikanen, wat zeker een heel belangrijk gespreksonderwerp zal zijn voor de NAVO-top in Brussel in mei.

Maar concreet: wat houdt die budgetverhoging dan in voor België? We zitten nog altijd op een besparingskoers.

Ludo De Brabander: De regering voorziet een groeitraject vanaf 2019 – niet toevallig de komende legislatuur. In reële cijfers komt het erop neer dat we het budget van ongeveer 3,8 miljard euro quasi zullen verdubbelen. België zal de verhoging vooral inzetten op de aankoop van militair materiaal: gevechtsvliegtuigen, fregatten, mijnenvegers, drones. Volgens de regering moeten veel meer middelen binnen het budget defensie, 26 procent, besteed worden aan de aankoop van militair materieel. Ze heeft inmiddels een investeringsplan goedgekeurd ter waarde van 9,2 miljard euro. Nu gaat minder dan 5 procent van het defensiebudget naar legeraankopen.

En nu staat Rusland opnieuw voor de deur, we zijn aanwezig in Oekraïne en de Baltische staten. Moeten we bang zijn van Rusland?

Ludo De Brabander: We willen dat denken. En dus beslisten we op de NAVO-top in Warschau (januari 2016, td) om vierduizend soldaten te ontplooien en tanks en ander zwaar materiaal in Polen en de Baltische staten te installeren.

‘Poetin is misschien gek, maar toch niet zo geschift dat hij ergens in de Baltische staten of Polen zou binnenvallen’

Maar Rusland heeft een defensiebudget dat minder dan tien procent is dan dat van de NAVO. Duitsland en Frankrijk hebben samen grotere defensiebudgetten en zijn beter militair uitgerust dan Rusland. Poetin is misschien gek, maar is toch niet zo geschift dat hij ergens in de Baltische staten of Polen zou binnenvallen.

Natuurlijk verwerpt hij in zijn politieke discours fel de militaire beweging in zijn richting en de idee dat voormalige sovjetlanden als Georgië en Oekraïne Europees worden. Oekraïne bevat nog altijd een belangrijke Russische minderheid.

Stel je het omgekeerde voor: de Russen die opschuiven richting België.

En toen globaliseerde ook de NAVO…

Binnen de NAVO is er een verschuiving geweest van defensie naar interventie. Die was er al tien jaar voor 9/11, schrijf jij.

Ludo De Brabander: Op de NAVO-top in Rome in 1991 is dat proces heel duidelijk begonnen. De tegenstander en de belangrijkste bestaansreden van de NAVO, het Warschaupact ­— het militair bondgenootschap van communistische landen — viel na de val van de muur weg. Het uiteenvallen van Joegoslavië in de jaren negentig kwam, bij wijze van spreken, als geroepen. Er volgde een NAVO-interventie in Bosnië, daarna volgde de vredesoperatie in Kosovo, overigens zonder mandaat van de VN-Veiligheidsraad. Beide operaties vielen buiten de territoriale bevoegdheid van de NAVO (artikel 5) en voor 9/11.

In 1999 werd in Washington een nieuw strategisch concept voorgesteld. Voor het eerst sprak men over opdrachten die buiten het territoriale principe, buiten artikel 5, vallen. Het maakte deel uit van het mondialiseringsproces dat de NAVO doormaakte.

Uiteindelijk liet men het onderscheid tussen defensie en interventie vallen, volgens het principe dat de NAVO-defensie zich ook kan afspelen op 5000 kilometer van onze deur. Zo werd de oorlog in Afghanistan verkocht als een opdracht die toch ook paste in het kader van artikel 5, als verdediging tegen een aanval op de Amerikaanse NAVO-lidstaat.

Het antwoord ligt niet in militaire interventies en eigenlijk zouden we dat moeten weten, zeg je. Maar we leren niet.

Ludo De Brabander: De nadruk op de Europese veiligheidsstrategieën is fout. Als Donald Tusk het heeft over de “dreigende” instabiliteit in Noord-Afrika en het Midden-Oosten, vergeet hij zichzelf de vraag te stellen waar die instabiliteit vandaan komt. We storen ons aan de Iraakse vluchteling die in Calais de boot wil nemen naar Groot-Brittannië, maar weigeren in te zien dat hij er er wellicht niet had gestaan, als er geen verwoestende invasie was geweest in 2003.

‘We leren daar niet uit de gevolgen van onze interventies, weigeren om ons eigen aandeel te erkennen’ 

Zou IS bestaan zonder de invasie in Irak? Kijk naar de geschiedenis vanaf Sykes-Picot (1916) tot vandaag, en wat de postkoloniale bemoeienissen zijn geweest, de manier waarop grenzen werden gelegd, de steun aan of het afzetten van regimes, dan oogst je wat je hebt gezaaid. Onze interventies hebben duidelijk destabiliserende gevolgen. We leren daar echter niet uit, weigeren om ons eigen aandeel te erkennen en gaan telkens opnieuw militair optreden om die instabiliteit in te dammen.

Daarbovenop komt de hypocrisie over wapenhandel. De officiële cijfers van 2015 zijn nog niet uitgegeven, maar ik verwacht een enorme stijging van Europese wapenverkoop. Die is nu al heel hoog: een kwart van de vergunningen is bestemd voor het Midden-Oosten, met Saoedi-Arabië, dat oorlog voert in Jemen, aan de top.

De wapenverkoop aan Saoedi-Arabië door het Belgisch Waals Gewest leverde in 2015 een recordbedrag van 600 miljoen op. Dat was het jaar waarin de oorlog in maart van start ging. En dat ondanks de wettelijke, zeer strenge criteria.

Een deel van die wapens vindt vlotjes zijn weg naar Irak, Syrië. Met andere woorden, we voeden die instabiliteit constant. Ik ken het wondermiddel ook niet, maar ik weet dat wat we nu doen de zaken niet redt en alleen erger maakt.

De hypocrisie van R2P

Maar hoe past Responsibility to Protect (R2P) dan in jouw verhaal?

Ludo De Brabander: R2P moet je op verschillende manier bekijken. Ten eerste moet je naar de intentie kijken: wil men echt ingrijpen om te beschermen? In Libië overschreed men het VN-mandaat. Dat hield namelijk in: no fly zone en bescherming van de bevolking, en men veranderde dat in regimeverandering en luchtsteun aan de opposanten. Dat is geen R2P.

‘Men handelt vanuit een zogenaamd mensenrechtendiscours maar stopt het onder de grond als vluchtelingen te dichtbij komen’

Ten tweede moet je ook naar de effectiviteit te kijken. R2P bevat drie fases: conflict voorkomen, diplomatieke conflictresolutie, en nazorg: strijdende partijen rond de tafel proberen krijgen, als grootste garantie voor een politieke oplossing.’

Maar ik ben heel skeptisch over hoe we daar als Westen mee omspringen. Ook hier vormt wapenhandel een mooie graadmeter. We voeren een discours over mensenrechten en R2P, maar passen ons gedrag niet aan: we blijven wapens leveren, voeren een destructief handelsbeleid. We zijn ook selectief over wie we willen beschermen: de Libiërs wel, de inwoners van Gaza en de Koerden en de Jemenieten niet, tegen respectievelijk Israël, Turkije en Saoedi-Arabië.

Ik word ook heel verontwaardigd van het idee dat men handelt vanuit een zogenaamd mensenrechtendiscours — hulp aan burgers, de steun aan de Arabische Lente, democratisering — en tegelijk het mensenrechtenargument onder de grond stopt als er vluchtelingen naar hier komen.

Toch is er grote consensus over de militaire operatie tegen IS in Irak en Syrië, ook door de linkse partijen in ons land.

Ludo De Brabander: Inderdaad, tot mijn grote verbijstering is de PVDA de enige die tegenstemde. Men trapt telkens opnieuw in dezelfde val. Natuurlijk is de operatie tegen IS een andere operatie dan die in Libië. Maar tegelijk, Syrië is een heel complexe situatie, zeker in Noord-Syrië waar de Koerden luchtsteun krijgen van de VS, en hun grondgebied vergroten, en waar nu verschillende voorlopige coalities zijn tussen strijdende partijen. Men weigert alweer te kijken welke nadelige gevolgen dit kan hebben. Wat zullen we terugkrijgen? Het is de stelling in mijn boek: als je ergens gaat bombarderen komt dat als een boemerang terug.

Ik heb mijn boek geschreven tussen de aanslagen in Parijs en Brussel. De aanleiding voor de Parijse aanslagen waren de bombardementen van Frankrijk in Syrië. En bij de aanslagen in Brussel communiceerde IS heel duidelijk dat de Belgische deelname aan de anti-IS-coalitie de reden was.

En we blijven achter met de vaststelling dat we alweer geen oplossing hebben. Want nu echoot de vraag: wat na IS? Is men in Syrië in staat om tot een politiek akkoord tussen de strijdende partijen te komen of komt er gewapende vrede die zeer fragiel is en wellicht leidt tot het uiteenvallen van het land? Het is ontstellend dat daar niet strategischer over is nagedacht.

Kan je een akkoord bereiken inclusief oorlogsmisdadiger Assad? De tegenstelling is enorm.

Ludo DB: Natuurlijk is dat paradoxaal. Maar we moeten daar pragmatisch in zijn, ook al ligt het bijzonder moeilijk en gevoelig en ook al is Assad een verschrikkelijke dictator. Ik vrees dat er geen andere keuze is dan te onderhandelen met hem, zelfs met de meest extremistische krachten zoals IS.

De Russen doen er alles aan om een Libië-scenario te voorkomen. Rusland wil niet per se Assad in het zadel houden, wel voorkomen dat zo’n Libië-scenario hun economische en strategische belangen in Syrië bedreigt.

Of je kiest voor een lang aanslepend conflict waarbij de mensenrechtenschendingen doorgaan. Of je bereikt een akkoord met gedeeltelijke amnestiemaatregelen. In elk geval is het aan de Syriërs zelf om te uit te zoeken wat voor iedereen een aanvaardbaar akkoord is.

Boemerangeffect

Nog zo’n conflict waar een akkoord uitblijft en steeds moeilijker wordt, is het Israëlisch-Palestijns conflict. Voor veel Arabieren is dit hèt conflict waarbinnen ze zich verzetten tegen de neokoloniale politiek van het Westen. Het uitblijven van een oplossing creëert eveneens een enorm boemerangaffect, schrijf je.

Ludo De Brabander: De Palestijnse kwestie blijft symbolisch onwaarschijnlijk belangrijk voor de Arabische bevolking. Het omvat de symboliek van een postkoloniale bemoeienis, de hypocrisie tegenover een staat die een bevolkingsgroep bombardeert, bezet maar daarvoor wordt beloond met samenwerkingsakkoorden en geldinjecties. In de Arabische Lente waren er in Caïro ook acties aan de Israëlische ambassade, omdat ze het gelijkstelden met hun eisen voor rechtvaardigheid en voor een einde aan de hypocrisie.

En ook Al Qaeda en Islamitische Staat kennen de betekenis van het onrecht voor de Palestijnen. Ook zij rekruteren op basis van de hypocrisie en de interventies van het Westen in de regio. Door de grens van Sykes-Picot “op te heffen”, zei IS in 2014 dat ze een einde maken aan bijna een eeuw koloniale westerse bemoeienis. De politieke boodschap was heel duidelijk en heel wervend voor groepen die zich miskend voelen door het Westen.

De focus van je boek ligt op het geopolitieke, net omdat je dit totaal ondergewaardeerd vindt in de strijd tegen terreur en radicalisering. Hebben we intussen, straks een jaar na de aanslagen van 22 maart, iets geleerd?

Ludo De Brabander: ‘Ik wou inderdaad uitlichten dat de rechtstreekse aanleiding voor de metro-aanslagen in Londen deels door de interventie in Irak kwam. Maar we hebben het er al de hele tijd over: we zetten in op militarisering en meer blauw en meer soldaten in de straten.

‘Praat met de gemiddelde Marokkaans-Belgische jongen en je weet dat hij minstens een paar keer per jaar op zijn bord gesmeten krijgt dat hij verdacht is’

Gevolg: opnieuw dat boemerangeffect. Als mijn zonen, twintigers, door de straten lopen, krijgen ze geen politiecontroles. Punt. Praat met de gemiddelde Marokkaans-Belgische jongen en je weet dat die minstens een paar keer per jaar op zijn bord gesmeten krijgt dat hij verdacht is, er misschien niet bij hoort, dat hij anders is.

Men piekert bij ons over enkelbanden voor geradicaliseerden, maar vergeet daarbij de preventiestrategie. Men investeert veel te weinig in het creëren van dat hoognodige sociaal weefsel. In het VN-actieplan ter preventie van gewelddadig extremisme, zei Ban Ki-Moon ook dat de nadruk vooral op repressie lag, zowel lokaal als internationaal. Terwijl de beste remedie de preventie is: investeren in culturele integratie, sociale weefsels, economie.

Zorg toch gewoon dat er meer sociale cohesie is, dat elke bewoner van Molenbeek zich evenzeer thuis voelt als iedereen. Dat begint bij respect, betrokkenheid, participatie. Dat neemt tijd, generaties in beslag. Maar we doen, helaas opnieuw, het omgekeerde.

Ludo De Brabander, Oorlog zonder grenzen (Uitgeverij EPO, 2016)