Stilte na de storm op Lesbos

Zondag 22 april. Sinds enkele dagen heeft een groep vluchtelingen post gevat op het Saphoplein in het centrum van Mythilini, de hoofdstad van Lesbos. De groep die vooral bestaat uit Afghanen, protesteert tegen de levensomstandigheden in het vluchtelingenkamp Moria, met als directe aanleiding de dood van een Afghaan die volgens hen onvoldoende medische zorg gekregen heeft.

Tegelijkertijd gaat er op sociale media een uitnodiging de ronde van een facebookgroep “Patriotten van Mythilini” om zondagavond naar het centrum van de stad af te zakken. Uiteindelijk dagen er enkele honderden mensen op.

De politie is aanwezig, maar de situatie escaleert snel en hevig. De vluchtelingen worden met flessen en vuurwerk bekogeld, de tegenbetogers proberen door de politielinie te breken. Al gauw vallen de eerste gewonden. De rellen houden aan tot diep in de nacht, tot de politie het plein schoonveegt en alle vluchtelingen arresteert. Pas later zullen ook 17 extreem-rechtse betogers in staat van beschuldiging worden gesteld.

Afvalcontainers in brand

Nawid was erbij op 22 april. Net als het gros van de vluchtelingen op het plein, is hij afkomstig uit Afghanistan. Al twee jaar zit hij vast op Lesbos, zonder dat er schot komt in zijn asielaanvraag. Reden genoeg voor hem om zich te laten horen. ‘Het kamp in Moria is ronduit onleefbaar. Er leven momenteel zo’n 7000 mensen, terwijl de plek bedoelt is om slechts 2500 vluchtelingen op te vangen.’

‘Vroeg in de ochtend is de politie ons komen waarschuwen dat we beter in de hoek van het plein konden blijven. Die avond zou het leger ceremonieel de vlag strijken, en er waren geruchten dat er een betoging tegen ons zou zijn. Maar we kozen om te blijven, onze actie is vreedzaam, en we dachten dat de politie ons zou beschermen. Bij het vallen van de avond dook er zo’n 150 man op. De politie vormde een lijn tussen ons en hen, maar al snel werd de situatie gespannen, er werd geroepen naar ons in het Grieks.’

Toen de fascisten met vuurwerk begonnen te gooien vielen de eerste gewonden.

Zodra het donker werd, verergerde de situatie, vertelt Nawid. ‘De fascisten begonnen met flessen te gooien en probeerden door de politielijn heen te geraken. Ze staken enkele afvalcontainers in brand gestoken, en wilden ze onze kant op duwen. Toen ze met vuurwerk begonnen te gooien vielen de eerste gewonden. Je moet weten dat er zich onder ons heel wat vrouwen en kinderen bevonden, dus dat situatie was echt wel gevaarlijk.’

Toch moest het ergste nog komen, aldus Nawid. ‘Heel de nacht bleven de fascisten ons belagen en bekogelen met projectielen, maar ergens tegen een uur of drie kwam het tot een grote aanval. Daarbij werden opnieuw heel wat mensen van ons gewond. Pas toen heeft de politie de tegenbetogers aangemaand om weg te gaan, met de boodschap dat zij ons van het plein zouden verwijderen. Dat is ook gebeurd, en wel erg hardhandig. Ik zag hoe mensen werden geslagen. Uiteindelijk werd iedereen opgepakt en afgevoerd. Het plein is leeg nu, want iedereen leeft in angst na wat er gebeurd is.’

Oorlogszone

Ook de Belgische Carmen Dupont zag hoe het uit de hand liep die avond op het Saphoplein. Carmen werkt al geruime tijd voor Lesbos Solidarity, een organisatie die via verschillende initiatieven hulp en opvang biedt aan vluchtelingen en tegelijk bruggen probeert te bouwen met de lokale bevolking van het eiland. ‘Om kwart voor negen kreeg ik het bericht dat er iets gaande was op het plein. We waren al op onze hoede, want elke zondagavond wordt de vlag gestreken na een militaire parade, een ceremonie met een zekere nationalistische ondertoon.

Er werd geroepen “Verbrand ze levend” en met flessen gegooid.

‘Toen ik op het plein aankwam had de politie al een linie gevormd tussen de vluchtelingen en de tegenbetogers. Er werd geroepen “Verbrand ze levend” en met flessen gegooid. Even later vloog het eerste vuurwerk door de lucht. Een deel van de bagage van de vluchtelingen vatte vlam, en er raakte een aantal vluchtelingen gewond. Toen werd het ons duidelijk dat het serieus uit de hand ging lopen.’

‘Mythilini leek wel een oorlogszone. Overal hing traangas in de lucht. We werden met stenen bekogeld, ook ik kreeg er een tegen mijn hoofd, en moest even bekomen. Samen met enkele vrijwilligers hebben we een medische post opgezet voor de gewonden, maar door het traangas hebben we ons moeten verplaatsen. Sommige mensen waren er erg aan toe.’

Positief antwoord zoeken

Toen het geweld rond vier uur ‘s nachts ietwat bedaarde, besloot de politie om het plein te ontruimen. Ook dat gebeurde onnodig hardhandig, aldus Carmen. ‘Er waren nog zo’n 120 vluchtelingen op het plein, waaronder vrouwen en kinderen. De politie dwong hen weinig zachtzinnig de bus op. Ik heb zelf gezien hoe mensen werden geslagen en geschopt. Maar ‘s ochtends bleek dat ze allemaal gearresteerd werden. Dat was een shock voor ons, want heel de avond is er langs onze kant geen geweld gebruikt.’

Na de initiële shock beraden de verschillende vluchtelingenorganisaties op het eiland hoe te reageren op wat er gebeurd is, vertelt Carmen. ‘We zoeken naar een positief antwoord dat de bevolking aanspreekt en laat zien dat de meerderheid niet achter deze aanval staat.’

Toch heerst er ook grote bezorgdheid. ‘Het was geen spontane gebeurtenis, maar een georganiseerde aanval. Het halfslachtige optreden van de politie en het uitblijven van een eenduidige veroordeling door de politiek creëert een soort politieke ruimte voor dit soort extreem-rechtse ideeën en vormt een uitnodiging voor nieuw geweld.’

Gespannen atmosfeer

Hoewel de rellen op het Saphoplein uitzonderlijk waren in hun omvang, is geweld tegen vluchtelingen niet nieuw. Bij eerdere actie op het plein kwam het al tot opstootjes. Ook op de eilanden Chios en Samos vielen gewelddadige incidenten te betreuren. Tegelijk wijst niets erop dat er beterschap zit aan te komen, ondanks herhaaldelijke beloftes van Athene.

Enkele weken geleden besliste het Griekse Hooggerechtshof dat het onwettelijk was om vluchtelingen op de eilanden vast te houden, maar die beslissing werd snel ongedaan gemaakt door de asielinstanties. De afwikkelingen van de asielaanvragen is verzand in chaos, en gaat voor geen meter vooruit, en dat terwijl er door het goede weer opnieuw meer boten aankomen. Alle actoren zitten op hun tandvlees. In een dergelijke atmosfeer van uitzichtloosheid en onzekerheid is het niet verwonderlijk dat onvrede en woede een vruchtbare bodem vinden.

Echt een verrassing was het geweld van die avond dus niet, toch niet voor Efi Latsoudi. Latsoudi is een van de oprichters van Pikpa Camp, een initiatief van lokale en internationale vrijwilligers dat opvang voorziet voor de meest kwetsbare vluchtelingen op Lesbos. ‘Een van de belangrijkste aspecten van ons werk in Pikpa is net om banden te smeden met de lokale bevolking en om xenofobe tendensen in de samenleving tegen te gaan, en dat al van in het begin. Xenofobie en een extreemrechts gedachtegoed zijn aanwezig, en het is aan ons om daar tegenin te gaan.’

‘Een groot deel van de mensen op Lesbos toont nog steeds veel solidariteit, maar de gemeenschap is sterk gepolariseerd geraakt.’

De geweldsuitbarsting op 22 april die er kwam als reactie op de protestactie van de vluchtelingen op het Saphoplein in Mythili, is het resultaat van een gevaarlijke dynamiek, aldus Efi Latsoudi. ‘De actie bracht de wanhoop en de extreme onzekerheid waarin vluchtelingen gedwongen worden naar het hart van de stad en maakte ze zichtbaar. Maar oplossingen lijken niet in zicht. De asielprocedure zit muurvast, en elke dag komen er nieuwe boten aan.’

‘Een deel van de bevolking stond erg negatief tegenover deze actie door de vluchtelingen. Dat hoor ik in de gesprekken van de mensen. Ze verwijten hen publieke ruimte in te nemen en het toerisme om zeep te helpen. Let wel, een groot deel van de mensen op Lesbos toont nog steeds veel solidariteit, maar de gemeenschap is sterk gepolariseerd geraakt.’

Zorgwekkende stilte

De polarisering zorgt ervoor dat extreem-rechtse politieke actoren ruimte krijgen om de gevoelens van de bevolking te manipuleren. Zorgwekkend, aldus Latsoudi. ‘De aanval was geen spontane reactie, maar werd duidelijk georganiseerd. We weten dat er mensen van andere steden naar Mythilini zijn afgezakt om die avond rel te schoppen. We horen een discours dat stelt dat het eiland verdedigd moet worden tegen een invasie van vluchtelingen, met de aanval van 22 april als resultaat.’

Maar nog gevaarlijker is het stilzwijgen dat volgde op de beruchte avond. Initieel werden enkel de vluchtelingen op het plein gearresteerd. Pas enkele dagen later maakte de politie bekend dat ze 17 relschoppers heeft geïdentificeerd en zal vervolgen. Ook lokale politici veroordeelden de actie niet met zoveel woorden. ‘Het is uiterst belangrijk om duidelijk te maken dat dit een criminele daad was, die juridische consequenties dient te hebben, anders dreigen deze situaties zich te herhalen.’

Latsoudi wijst naar verantwoordelijkheid van de EU en de centrale overheid in Athene. ‘Wat er zich op Lesbos afspeelt is een direct gevolg van de keuzes van de EU, en van het onvermogen van de centrale overheid om meer humane oplossingen te vinden. Dat is waarom we nu al jaren vastzitten in de chaos.’

Toch wil Efi Latsoudi de hoop niet opgeven. ‘Het enige wat wij kunnen doen is ons werk met de vluchtelingen én met de lokale bevolking verder te zetten. We willen duidelijk maken dat dergelijk geweld absoluut onaanvaardbaar is. Maar het is uiterst belangrijk verdere polarisatie te vermijden, want eenmaal voorbij dat punt rest er nog maar weinig ruimte om aan oplossingen te werken.’