In Egypte klinkt nog één stem: die van de president

Ongehoord’, noemt Andrew Miller, Egypte expert van het Project on Middle East Democracy (POMED), de huidige repressie door het Egyptische regime. ‘In het verleden lag de focus vooral op uitgesproken tegenstanders van het regime en president Sisi. Maar nu mikt men op iedereen die een onafhankelijk geluid laat horen.’ Volgens POMED laat dit zien dat er een verschuiving plaatsvindt van autoritarisme naar totalitarisme. Autoritarisme betekent dat er strikte controle is op dat wat mag plaatsvinden, maar dat er tegelijkertijd nog wel ruimte is voor onafhankelijke organisaties, zegt Miller. ‘Maar Sisi’s regime is erop gebrand elke vorm van onafhankelijkheid te elimineren.’

‘Sisi’s regime is erop gebrand elke vorm van onafhankelijkheid te elimineren.’

Waarom deze verschuiving nu plaatsvindt, heeft volgens Miller te maken met de herverkiezing van president Sisi dit voorjaar. ‘Hij gaat nu proberen de Egyptische grondwet te veranderen, om langer aan de macht te kunnen blijven, of hij gaat ze helemaal afschaffen. Hij ziet elke activiteit of elk geluid dat ingaat tegen zijn plannen als een bedreiging. Dus probeert hij schoon schip te maken voordat hij doorgaat met dit plan.’

Volgens Nancy Okail van The Tahrir Institute for Middle East Policy laat de toenemende repressie door de staat ook een gebrek aan vertrouwen in onafhankelijke organisaties zien. ‘Zij denken dat het land stabiliteit nodig heeft en dat elke vorm van kritiek op mensenrechtenschendingen, marteling of andere zaken instabiliteit creëert.’

Opgelegde stilte is geen oplossing, maar vergroot het probleem

Als het maatschappelijk middenveld in Egypte blijft krimpen en alle kritische stemmen tot zwijgen worden gebracht, dan kunnen we een aantal dingen verwachten, zegt Miller. Ten eerste zal het volgens hem leiden tot meer onvoorspelbare en slecht geïnformeerde besluitvorming door het regime. ‘Het maatschappelijk middenveld levert belangrijke informatie over hoe burgers denken over bepaalde acties en hoe zij hierop zullen reageren.’

Wanneer het middenveld verdwijnt, zullen meer mensen zich wenden tot geweld om hun politieke agenda na te streven

Het tweede effect is volgens Miller nog zorgelijker: ‘Wanneer je het maatschappelijk middenveld elimineert dan betekent dat niet dat daarmee alle onvrede en oppositie verdwijnt. Het maatschappelijk middenveld dient namelijk als een vreedzame uitlaatklep voor kritiek. Wanneer dat verdwijnt, zullen meer mensen zich wenden tot geweld om hun politieke agenda na te streven. En dat werkt in het voordeel van bestaande terroristische groepen. Voor hen wordt het makkelijk met het volgende argument te komen: ‘Er is geen hoop. De enige manier om verandering door te voeren is door het zwaard op te pakken en schade aan te richten.’

Volgens Okail leidt alleen repressie van het maatschappelijk middenveld niet direct tot radicalisering. ‘Een samenleving radicaliseert door verschillende factoren die direct effect hebben op haar burgers, zoals repressie, marteling, onrecht, generalisatie en gebrek aan onderwijs.’

Miller ziet het maatschappelijk middenveld ook als een belangrijk vangnet op verschillende gebieden. Volgens Okail gaat het daarbij om internationale ontwikkeling, gezondheidszorg, onderwijs, mensenrechten en sanitatie. Wanneer deze functies wegvallen en de staat geen alternatief biedt, dan heeft dit een groot effect op de levensstandaard en het welzijn van veel Egyptenaren, zegt Miller. Youssef Rahman van Amnesty Nederland benadrukt dat dit vooral de armste burgers zal treffen; degenen die het nu al moeilijk hebben.

Europa knijpt twee ogen dicht

Doet de internationale gemeenschap genoeg om mensenrechtenschendingen in Egypte tegen te gaan? ‘Nee,’ zeggen zowel Miller als Okail en Rahman.

‘Wanneer één land zoiets doet, zet dat weinig zoden aan de dijk. Maar als meer landen zich uitspreken dan heeft dat wel effect,’ zegt Rahman. Miller weet zeker dat er achter de schermen diplomatieke druk wordt uitgeoefend, maar hij noemt de publieke verklaringen vooralsnog ‘erg zwak’. Een gemiste kans, zegt hij, want het Egyptische regime heeft altijd veel waarde gehecht aan haar internationale reputatie. Juist daarom hebben publieke verklaringen een groot effect.

Rahman beaamt dat zulke verklaringen daadwerkelijk verandering op het terrein teweeg kunnen brengen. Als voorbeeld noemt hij de diplomatieke druk die op Egypte werd uitgeoefend nadat in 2013 meer dan achthonderd doden vielen toen veiligheidsdiensten een zitprotest bij het Rabaa al-Adawiya plein in Caïro beëindigden. ‘Er werden toen minder mensen opgepakt en het aantal gedwongen verdwijningen nam stevig af,’ zegt Rahman.

De Franse staat en een aantal Franse bedrijven worden ervan beschuldigd de ‘bloedige repressie in Egypte’ de afgelopen vijf jaar te hebben gesteund door middel van wapenhandel. 

Aan beide kanten van de Atlantische Oceaan is de politiek ten opzichte van Egypte anders, zegt Miller, die deel uitmaakte van Obama’s regering. ‘Aan de ene kant heb je Trump die vooral alles wat Obama deed, niet wil doen. En voor Europa is migratie een belangrijke kwestie. Ik weet dat Sisi dit gebruikt als dreigement. Tijdens zijn ontmoetingen met Europese politici heeft hij als het ware gedreigd niet langer migratie vanaf de Egyptische kust tegen te gaan wanneer Europa zich blijft bemoeien met zijn politiek.’

Gunstige economische deals en wapenhandel met Egypte spelen volgens Miller ook een rol. In een rapport door verschillende NGO’s begin juli, werden de Franse staat en een aantal Franse bedrijven ervan beschuldigd de ‘bloedige repressie in Egypte’ de afgelopen vijf jaar te hebben gesteund door middel van wapenhandel.

Volgens Miller is de huidige situatie een recept voor chaos. ‘In Egypte wordt binnenlandse kritiek enorm onderdrukt. Als het buitenland zich dan niet uitspreekt, kan Sisi gewoon doorgaan zich te gedragen op een manier die zeer problematisch is voor het land.’

Een oud probleem, dat erger wordt

Onder vorige presidenten had het maatschappelijk middenveld in Egypte het al moeilijk, maar er was nog geen sprake van een hopeloze situatie. Na de revolutie in 2011 kregen niet-gouvernementele organisaties (NGO’s), activisten en andere kritische stemmen een sterke impuls. Hun rol in de samenleving was prominent, ze werden gezien als helden, vertelt Nancy Okail van het Tahrir Institute for Middle East Policy (TIMEP). Maar dit duurde niet lang; het regime van president Abdul Fatah al-Sisi treedt hardhandig op tegen het maatschappelijk middenveld.

Inmiddels heeft de situatie een dieptepunt bereikt, zeggen mensenrechtenorganisaties zoals  Human Rights Watch en Amnesty. De Egyptische mensenrechtenactivist Sherif Azer waarschuwt: ‘Als het in dit tempo doorgaat, dan bestaat er binnenkort geen maatschappelijk middenveld meer’. Azer werkt voor de Egyptian Commission for Rights and Freedoms en vertelt dat zijn werk steeds gevaarlijker wordt. ‘Het regime heeft de repressie naar een hoger niveau getild. Bekende activisten en mensen uit het maatschappelijk middenveld worden willekeurig opgepakt, gevangengezet en vervolgens beschuldigd van terrorisme.’

173 + 70 = groeiende repressie

In een rapport uit september 2017 onderscheidt Project on Middle East Democracy (POMED) zes manieren waarop de Egyptische regime het maatschappelijk middenveld aan banden legt. In 2013 werden 43 Amerikanen, Egyptenaren en andere medewerkers van vijf Amerikaanse en Duitse NGO’s veroordeeld in ‘Case 173’ voor werken zonder licentie en met buitenlandse financiering. De rechtszaak staat bekend om de onzorgvuldigheden en het gebrek aan bewijs. Ook worden leiders uit het maatschappelijk middenveld onderdrukt door middel van intimidatie, arrestaties, gevangenschap en gedwongen verdwijningen. Staatsmedia beschrijven activisten als ‘aanhangers van terrorisme’ en ‘verraders’. Veiligheidsdiensten hebben sinds mei 2017 meer dan 497 Egyptische websites geblokkeerd waaronder sites van politieke groepen, nieuwsmedia en rechtenorganisaties zoals Human Rights Watch. Veel NGO’s moesten hun deuren sluiten of werden onder druk gezet.

Staatsmedia beschrijven activisten als ‘aanhangers van terrorisme’ en ‘verraders’

Ten slotte is er sinds vorig jaar een nieuwe wet tegen NGO’s van kracht. De precieze inhoud van deze omstreden ‘Wet 70’ is nooit volledig publiek gemaakt. Eind november 2016 werd de wet aangenomen door het Egyptische parlement. Landelijke en internationale organisaties, overheden en VN organen veroordeelden het repressieve karakter van de wet en verzochten president Sisi de wet niet te ondertekenen, wat hij zes maanden later hoe dan ook deed.

Deze Wet 70 stelt de regering in staat om de registratie en acties van alle maatschappelijke organisaties in Egypte te reguleren. Dit houdt in dat elke vorm van buitenlandse financiering nu wordt gezien als een misdaad en alle publicaties, voorstellen of projecten eerst goedgekeurd moeten worden door de overheid. Het gaat hierbij niet alleen om kritische organisaties, maar ook degenen die in de lijn van de overheid liggen.

Intimidatie en verzet

Alle NGO’s die nu nog functioneren staan in de overlevingsstand. Ze werken onder zware omstandigheden en hun capaciteit is sterk verminderd, zegt Amr Magdi, onderzoeker bij de Noord-Afrika en Midden-Oosten afdeling van Human Rights Watch.

Egyptische advocaat en mensenrechtenactivist Gamal Eid vertelt dat zijn advocatenkantoor lijdt onder de ‘Case 173’ en ‘Wet 70’. ‘Het begon in 2011. Ons tijdschrift werd verboden, ik kreeg een reisverbod, ze bevroren mijn activa en zes publieke bibliotheken in arme wijken moesten sluiten. Veel van onze medewerkers werden onderzocht, bedreigd en vernederd. Veel mensen hebben daardoor het netwerk verlaten. Voor hen is het beter hun werk te verliezen dan hun vrijheid. Maar wij blijven doorwerken totdat we moeten sluiten want er zijn duizenden slachtoffers die onze juridische hulp nodig hebben.’

‘Veel van onze medewerkers werden onderzocht, bedreigd en vernederd. Veel mensen hebben daardoor het netwerk verlaten. Voor hen is het beter hun werk te verliezen dan hun vrijheid.’

Azza Soleiman is ook advocaat en mensenrechtenactivist. Haar activa werden bevroren, ze werd gearresteerd en zwartgemaakt in de staatsmedia. Vanwege ‘Wet 70’ wordt elk onderzoek of voorstel van haar bedrijf afgewezen waardoor er amper geld binnenkomt en ze twaalf medewerkers moest ontslaan. ‘Veel cliënten hebben mij verlaten omdat ze bang zijn.’

Volgens Sherif Azer van de Egyptian Commission for Rights and Freedoms zijn de meeste organisaties de afgelopen jaren een andere weg ingeslagen om intimidatie te voorkomen. ‘Sommige organisaties zijn buiten Egypte gaan werken. Anderen besloten om geen gevoelige onderwerpen meer te behandelen. En een aantal organisaties heeft besloten om het regime te steunen door alleen nog maar positief nieuws te brengen en hun agenda te veranderen.’ Volgens Azer is de Egyptian Commission for Rights and Freedoms een van de weinige organisaties die zich niet aan de kritieke situatie heeft aangepast. Maar dat betekent ook extra risico; in de afgelopen twee jaar zijn medewerkers van de organisatie opgepakt en er werd ingebroken in het kantoor.