Jordanië-expert: 'Ondanks economische problemen zal het land niet imploderen'

Begin juni trokken duizenden mensen de straat op in het koninkrijk Jordanië. Maar ondanks de protesten blijven fundamentele hervormingen uit. Jordanië-expert dr. Joas Wagemakers van de Universiteit van Utrecht werpt in dit interview zijn licht op een land dat geen Arabische Lente kende en vandaag meer dan anderhalf miljoen vluchtelingen kreeg te verwerken. Een portret van een land in de kantlijn van een turbulente regio, de zogeheten ‘baken van stabiliteit’ in het Midden-Oosten.

De protesten begin juni in de Jordaanse hoofdstad Amman en in een aantal provinciehoofdsteden waren de grootste in jaren. Zijn dergelijke protesten in Jordanië ongewoon?

Joas Wagemakers: Het is niet uitzonderlijk, maar het is ook niet veel voorkomend. Jordanië is een relatief klein land waar oorlog geen dood en verderf zaait zoals dat in Syrië wel het geval is. Jordaniërs willen wel in opstand komen om sociale, economische en politieke problemen aan te kaarten. Wat ze af en toe doen, zoals in 2011. Soms hevig, waarbij dezelfde slogans werden gescandeerd als op het Tahrirplein in Egypte. Maar naarmate de Arabische Lente zich afwikkelde, zag je dat meer en meer Jordaniërs vreesden voor wat zich in Syrië of Egypte voltrok. Dat de regimes die in de plaats komen van de voorgaande, nog meer van hetzelfde zouden betekenen. ‘Als dat het resultaat is, dan maar liever niet’, werd gedacht.

Lees ook

‘Ik ben een vechter’: een vrouwelijk parlementslid in Jordanië vecht voor vrouwenrechten

De laatste protesten gingen in casu om de invoering van een inkomstenbelasting, waarom is dat zo omstreden of waarom zouden mensen daarvoor op straat komen?

Joas Wagemakers: Vooral economische motieven spelen een rol bij het protest. Veel minder dan een drang om het politieke establishment omver te werpen zoals dat in Egypte en Libië het geval was. In Jordanië gaat het over de prijs van brood en rijst, elektriciteit, benzine. Als dan wordt beslist om een inkomensbelasting te heffen, tref je veel Jordaniërs recht in hun portefeuille. Zeker als je bedenkt dat op dit moment amper vier procent van de Jordaniërs belasting betaalt.

Hoe is dat economisch haalbaar?

Joas Wagemakers: Het is niet haalbaar, dat is de realiteit. De Jordaanse economie is gestoeld op een overheid die het volk voorziet van levensmiddelen door subsidies en ‘kunstmatige prijsverminderingen’. Als dus beslist zou worden om die subsidies te verlagen en de economische regulering van de overheid in te perken, gaan mensen gewoon dood.

Het subsidiëren van de bevolking creëert een afhankelijkheid ten opzichte van het Jordaanse regime. Als beslist wordt om subsidies te verlagen, gaan mensen gewoon dood

Het subsidiëren van de bevolking creëert een soort afhankelijkheid ten opzichte van het Jordaanse regime en dat is één van de redenen waarom de genoemde subsidies en andere gelden in stand worden gehouden.

De dagenlange protesten resulteerden in het ontslag van de premier door koning Abdullah II, overigens niet de eerste keer als er protesten plaatsvinden. Wat is de rol van de premier in het politieke landschap van Jordanië?

Joas Wagemakers: Als het uit de hand dreigt te lopen, hanteert het regime telkens dezelfde modus operandi: een politieke stoelendans waarbij de premier wordt ontslagen en de regering wordt ontbonden. De koning gebruikt het om de crisis te bezweren, en daarmee de kant van het volk te kiezen. Maar in realiteit neemt hij het electoraat niet erg serieus door een nieuwe premier aan te stellen die voor precies dezelfde problemen en uitdagingen komt te staan. Nieuwe ronde, nieuwe kansen zou je denken, maar dat klopt dus niet. De koning blijft degene die aan de touwtjes trekt maar geen politieke verantwoordelijkheid hoeft te nemen. De premier delft het onderspit en op het einde wint de koning.

Hoe populair is de koning?

Joas Wagemakers: Toen Adbullah II net koning werd eind jaren 90, was hij enorm populair, omdat zijn vader, de vorige koning, aan kanker stierf. Het volk was net als Abdullah II in diepe rouw, waardoor het koningshuis een grote legitimiteit en populariteit genoot. In diezelfde begindagen begaf Abdullah II zich meermaals – met vermomming – onder de bevolking om erachter te komen wat mensen over hem dachten. Het waren de zogenoemde wittebroodsweken.

Wordt de monarchie in Jordanië in twijfel getrokken?

Joas Wagemakers: In latere jaren begon de populariteit van de koning te tanen. Hoofdzakelijk door de aanhoudende slechte economische omstandigheden, de diepgewortelde corruptie en de pseudo-hervormingen die voor zogezegde verandering moesten zorgen. Die meer sceptische kijk op het koningshuis blijft tot op vandaag de teneur bij een groot deel van de bevolking. Het regime als geheel wordt soms wel op de korrel genomen, maar velen gaan niet zover en roepen slechts op tot hervormingen. Zolang Abdullah II zijn eigen positie en het systeem niet in openlijk ter discussie stelt, zal hij aan de macht blijven.

Het systeem wordt dus in stand gehouden door de politieke status quo?

Joas Wagemakers: Stel dat de koning zou zeggen: ‘Ik ben het zat, ik wil het land fundamenteel hervormen’, dan heeft hij een groot probleem. Het politieke, sociale en economische systeem in Jordanië is namelijk geënt op een ons-kent-ons-mentaliteit, op wederzijdse genoegdoening en ongebreideld cliëntelisme. Het is de smeerolie die zich over alle gelederen van de maatschappij verspreidt. Zo zal ik jou een baan aanbieden omdat jij voor die van mij hebt gezorgd, ook al ben je daar totaal ongeschikt voor. ‘Wasta’ zoals dat heet in het Arabisch.

Diezelfde ‘wasta’ zie je ook terugkomen tijdens verkiezingen: ‘Ik stem niet op persoon X of Y vanwege een bepaalde ideologie of omdat hij of zij bepaalde ideeën heeft over hoe het land er zou moeten uitzien’. Terwijl het moet gaan over of die man of vrouw ervoor kan zorgen dat er brood op de plank komt? Veel parlementsleden vertegenwoordigen de belangen van specifieke stammen of families en belichamen het systeem dat ze dag na dag zelf blijven vormgeven.

Als de koning zou beslissen om het cliëntelisme te bestrijden, verliest hij een groot deel van zijn achterban die het regime of het systeem belichamen. Die lijnen zal hij nooit zomaar doorknippen, omdat hij aan het hoofd staat van dat politieke ecosysteem. Tegelijk wordt de legitimiteit van de koning bezoedeld door de corruptie, die op zijn beurt het machtsmisbruik in stand houdt. En die legitimiteit berust dan weer op precies hetzelfde systeem. Ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Welke paden kan het land bewandelen om die breed gedragen subsidies en financiële kunstmatigheden te verminderen? Er moet een ander soort systeem komen, maar dan perk je onvermijdelijk de hulp van de overheid in.

Joas Wagemakers: De enige optie lijkt me om de subsidies minder breed te verspreiden. Nu krijgt iedereen die toegestopt - ook de rijken, die ze eigenlijk niet nodig hebben. Het geld dat door het opheffen van die subsidies vrijkomt, kan gedeeltelijk terugvloeien naar het armste deel van de bevolking. Enerzijds ga je een kleinere groep helpen, wat goedkoper is, anderzijds haal je langzaamaan die marktontwrichtende maatregelen weg die de prijs drukken van heel wat dagelijkse producten als brood en rijst.

Maar die hervorming ligt moeilijk omdat Jordanië een dictatuur is. Zeker als je weet dat die dictatuur verloopt via bureaucratische maatregelen. Regulering is het credo bij uitstek. Via subsidies – die ook aan regels gebonden zijn – kan het regime invloed uitoefenen en de economie, de samenleving en daarmee ook de politiek sturen. Bij vrije marktwerking en terugtreding van de overheid verliest het regime die mogelijkheid en daarmee ook invloed. In een dictatuur waarin het regime het liefst zoveel mogelijk de touwtjes in handen houdt, kiest men hier dan ook niet snel voor.

Uit rapporten van het IMF en de Wereldbank kan je afleiden dat Jordanië draait op buitenlands hulpgeld en economische problemen ondervindt. In hoeverre valt dat te rijmen met het beeld van ‘eiland van stabiliteit’ dat vaak wordt geopperd?

Joas Wagemakers: Er wordt vaak gezegd dat het niet lang duurt eer Jordanië instort, maar het gebeurde nog steeds niet. Jordanië heeft problemen die in Nederland of België al lang tot een grote crisis zouden leiden. Naast de economische problemen legt de aanwezigheid van vele Syrische vluchtelingen een bijkomende druk op het land. Na Libanon vangt Jordanië de meeste vluchtelingen op in vergelijking met de totale bevolking (anderhalf miljoen op een bevolking van acht miljoen, red.).

In België of Nederland zouden de problemen in Jordanië al lang tot een grote crisis hebben geleid. Maar het is er niet zo schrijnend als in de buurlanden en politiek relatief stabiel

Jordanië is een land met veel problemen, maar het is niet zo schrijnend als in de buurlanden. Ondanks de economische problemen en de torenhoge staatsschuld (37 miljard, red.), denk ik dat het land niet gaat imploderen, mede omdat het land politiek relatief stabiel is. De bevolking heeft meestal werk omdat de overheid voor het grootst aantal banen zorgt. Tewerkstelling zorgt ook voor redelijk goede huisvesting en verkleint het aantal bedelaars die je bijvoorbeeld wel in Egypte vindt. De werkloosheid gaat naar twintig procent, maar dat is normaal in die regio. ‘Het kan altijd erger’, denkt men.

Landen uit de regio willen koste wat het kost vasthouden aan die stabiliteit. Dat deden Koeweit, de Verenigde Arabische Emiraten en Saoedi-Arabië opnieuw door een financiële injectie van 2,5 miljard dollar toe te dienen in nadagen van de straatprotesten. Je zou denken dat dit de kunstmatigheid van de zogenoemde stabiliteit juist vergroot, maar is dat effectief zo?

Joas Wagemakers: Wat het in feite doet, is het systeem draaglijker maken in plaats van het te hervormen. Dat zie je ook terugkomen in andere landen in de regio. In Saoedi-Arabië zie je dat mensen meer middelen krijgen, zodat ze binnen het bestaande systeem meer mogelijkheden hebben maar eigenlijk worden er op die manier geen wezenlijke veranderingen doorgevoerd.

De Amerikaanse president Trump laat elk jaar ruim een miljard dollar overmaken aan Amman. Wat zijn de voornaamste drijfveren daarvoor? En hoe is de relatie tussen de VS en Jordanië?

Joas Wagemakers: De Verenigde Staten hebben al jarenlang een zeer goede relatie met Jordanië. Dat heeft te maken met de idee dat Jordanië een relatief stabiel land is dat zich openstelt voor Amerikaanse invloed. Nadat in ’94 vrede werd gesloten met Israël, verbeterde die relatie nog. Ten tweede is de huidige koning een aantrekkelijk uithangbord. Hij is welbespraakt, westers opgeleid, beheerst het Engels uitstekend en vertegenwoordigt een variant van de islam die hij zelf als ‘gematigd’ afschildert.

Door conflicten in de regio zijn vluchtelingenstromen ontstaan die de Europese vluchtelingenaantallen overtreffen. Hoe worden zij opgevangen?

Joas Wagemakers: De meeste vluchtelingen in Jordanië zijn van Syrië afkomstig. Sommigen leven in vluchtelingenkampen waarvan Za’atari de bekendste is. Anderen leven verspreid over het land. Ze integreren zich makkelijk in de maatschappij omdat hun dialect haast identiek is aan het Jordaanse. Toch brengt het ook problemen met zich mee, want een deel van de lokale bevolking vreest dat ze ‘hun banen komen overnemen’. Ook zijn er conflicten over watertoevoer. Jordanië is een zeer waterarm land en het transport verloopt voor een groot stuk via pijpleidingen. Als een leiding moet omgeleid worden omdat het door een plek loopt waar veel Syriërs wonen, stoot dat Jordaanse dorpelingen tegen de borst. Aan de andere kant creëert het werkgelegenheid, want ook zij winkelen en consumeren. Dat leidde al tot een boost van de lokale (clandestiene) economie.

Een ander probleem is veiligheid. Er wordt gevreesd dat strijders van IS en Al Qaida in het leven in Jordanië zouden infiltreren. Er zijn gevallen van bekend wat bijdraagt bij aan de groeiende negatieve perceptie tegenover vluchtelingen. Nu de oorlog voorbij is, willen sommige Jordaniërs dat de vluchtelingen terugkeren naar Syrië, omdat ze een last zijn op de Jordaanse economie.

Hoe gaat Jordanië om met terugkerende Syriëstrijders?

Joas Wagemakers: Ongeveer 3000 mensen van Jordanië trokken naar Syrië. Een groot deel blijft in Syrië om kwam om. Wie terugkeert wordt meestal al snel gearresteerd door een verregaande terreurwet. Je kan al worden gearresteerd door het liken van een jihadistische groepering op Facebook of een ander kanaal. Het beslaat ook de vrouwen die meegaan naar Syrië om aan de zijde van hun man te blijven.

Hoewel Jordanië een dictatuur doordrongen van corruptie en patronage blijft, is het ook een stabiel land in een onstabiele regio

Er worden regelmatig gevangenisstraffen uitgedeeld aan teruggekeerde strijders of mensen die in eigen land schuldig zijn aan terrorisme. In Jordanië zijn veel minder re-integratieprogramma’s op poten gezet dan in bijvoorbeeld Saoedi-Arabië. Een gebrek aan budgetten voor re-integratieprogramma’s en het ontbreken van sociale en maatschappelijke omkadering, een tikkende tijdbom kan betekenen voor de Jordaanse samenleving. Teruggekeerde strijders worden snel sociaal uitgesloten. Dat kan isolatie teweegbrengen waardoor voormalige strijders teruggrijpen naar wat ze voorheen uitvoerden.  

Met de huidige protesten, de zwakke economie en de stijgende werkloosheid in het achterhoofd, blijft de huidige staat van Jordanië houdbaar?

Joas Wagemakers: De protesten zullen blijven oplaaien, net zoals ze in de afgelopen maanden en in het verleden hebben plaatsgevonden. Zolang de verschillende stammen vrede hebben met het huidige beleid, zal er niets veranderen, zij blijven immers de ruggengraat van het regime. Gebeurt dat wel, dan zullen alle alarmbellen afgaan.

Toch mogen we ons ook niet blindstaren op de politieke impasses en de status quo. Er bewegen wel degelijk zaken in Jordanië, maar het is niet fundamenteel en het is tegelijk niet radicaal anders. De status quo wordt gehandhaafd, maar daarom zullen landen niet nalaten zaken met de Jordaniërs te doen. De nieuwe premier komt voor dezelfde problemen te staan als de vorige. De huidige wordt ook als hervormingsgezind gezien, maar als het escaleert, kan de koning de stekker weer uit trekken. Hoewel Jordanië een dictatuur doordrongen van corruptie en patronage blijft, is het ook een stabiel land in een onstabiele regio. Is er dan een makkelijke oplossing voor de huidige problemen? Ik vrees van niet.