Congo op weg naar verkiezingen: een update

UPDATE 17 december 2018. Dit artikel werd eerst gepubliceerd op 4 oktober 2018.

Deze week eindigt de verkiezingscampagne in Congo. Normaal gezien trekken de Congolezen op zondag 23 december naar de stembus. President Joseph Kabila is geen kandidaat maar we kunnen ons de vraag stellen of hij een geloofwaardige machtswissel faciliteert. Nadia Nsayi, beleidsmedewerker Congo, geeft een stand van zaken. 

1. Hoe verliep de voorbereiding?

Eind 2017 maakte de Congolese kiescommissie (CENI) de kieskalender bekend. Na twee jaar uitstel staan de presidentiële, parlementaire en provinciale verkiezingen gepland op 23 december 2018. De kalender is een stappenplan vanaf de registratie van de kiezers tot de installatie van een nieuwe president, het nationale parlement (Kamer en Senaat) en de parlementen in de 26 provincies. In totaal hebben meer dan 40 miljoen kiezers zich laten registreren.

Tijdens de zomer werd een belangrijke fase afgerond: de kandidaatstellingen. In totaal zijn er 21 kandidaten voor het presidentschap, 15.355 voor de 500 plaatsen in de Kamer en 19.640 voor de 26 provinciale parlementen. De presidentskandidaten betaalden een geldsom van 100.000 dollar voor hun deelname.

Lees ook

60 uren die de Congolese verkiezingen doen kantelen

De meerderheid van de presidentskandidaten komt uit de oppositie. De belangrijkste figuren zijn Félix Tshisekedi (voorzitter van UDPS en zoon van de historische oppositieleider Etienne Tshisekedi), Vital Kamerhe (voorzitter van UNC en ex-Kamervoorzitter) en Martin Fayulu (voorzitter van ECIDE, parlementslid en zakenman). De jongste kandidaat is de dertiger Seth Kikuni. Marie-Josée Ifoku is de enige vrouwelijke kandidaat. 

In november hebben zeven oppositieleiders de verkiezingscoalitie Lamuka (‘Ontwaak’) gevormd met Fayulu als verrassende gezamenlijke kandidaat. Tshisekedi en Kamerhe verlieten de coalitie en maakten een einde aan het eenheidsfront van de oppositie. Later heeft Kamerhe zich teruggetrokken om Tshisekedi te steunen. Ze trekken samen naar de kiezer met de coalitie CACH (Cap pour le Changement). 

In tegenstelling tot de verkiezingen van 2006 en 2011 zullen de Congolezen niet stemmen op papier. De kiescommissie kiest om stemcomputers uit Zuid-Korea te gebruiken. Meer dan 100.000 machines moeten op tijd naar de 90.000 stembureaus getransporteerd worden. Een andere uitdaging is de vorming van personeel en de accreditatie van de observatoren. 

2. Treedt Kabila echt af?

8 augustus was de deadline voor het indienen van de kandidaturen voor de presidentsverkiezingen. Niet Joseph Kabila, maar wel Emmanuel Shadary werd de kandidaat van FCC, de verkiezingscoalitie van oude en nieuwe medestanders van Kabila. Shadary is de voormalige minister van Binnenlandse Zaken. Kabila’s beslissing om zich niet kandidaat te stellen voor een derde mandaat is in lijn met de Congolese grondwet. Er was echter veel straatprotest en internationale druk voor nodig. Vooral de positie van Afrikaanse landen was doorslaggevend.

‘De Congolese bevolking is erg ontevreden over het beleid van Kabila. Er is een grote vraag naar een nieuwe president én een beter politiek systeem dat werk maakt van veiligheid, economische vooruitgang en sociaal welzijn’

Het regime beschikt over voldoende middelen en controle op het verkiezingsproces om van Shadary de nieuwe president te maken. Maar dit wordt geen gemakkelijke taak met populaire tegenstanders zoals Tshisekedi en Fayulu. Bovendien is de Congolese bevolking erg ontevreden over het beleid van Kabila’s regime sinds 2001. Er is een grote vraag naar een nieuwe president én een beter politiek systeem dat werk maakt van veiligheid, economische vooruitgang en sociaal welzijn. 

Met een partijgenoot als president en met loyale militairen op strategische plaatsen wil Kabila achter de schermen de politieke touwtjes in handen houden en de economische belangen van zijn familie beschermen. Bovendien stemde het parlement een wet die Kabila en zijn entourage nog voldoende privileges geeft. En als de verkiezingen toch weer uitgesteld worden, mag Kabila volgens het Grondwettelijk Hof president blijven tot aan de installatie van zijn verkozen opvolger.

3. Welke zijn de obstakels?

De voorbije jaren was de kernvraag: vinden er verkiezingen plaats en is Kabila kandidaat? Vandaag lijken de verkiezingen onomkeerbaar en staat het vast dat Kabila geen kandidaat is. De vraag is nu: zullen de verkiezingen geloofwaardig zijn? Die geloofwaardigheid hangt af van de eerlijke, vrije, transparante en veilige context waarin de verkiezingen worden voorbereid en zullen doorgaan.

Het verkiezingsproces wordt gekenmerkt door wantrouwen ten aanzien van het regime. Instellingen zoals de kiescommissie en het Grondwettelijk Hof kampen met een probleem van onafhankelijkheid en legitimiteit. Daarnaast zijn er ook obstakels die kunnen leiden tot het uitstel van de verkiezingen of nu al de kiemen vormen van (gewelddadige) contestatie en een post-electorale crisis:

• De kiezerslijsten bevatten 6 à 10 miljoen personen die niet mogen stemmen omwille van hun buitenlandse afkomst, jonge leeftijd of door de afwezigheid van vingerafdrukken. 
• De kiescommissie wilt omstreden stemcomputers gebruiken. Oppositiepartijen en middenveldorganisaties zijn erg wantrouwig en vrezen fraude. Bij een mysterieuze brand verloor de kiescommissie 8000 van de 10000 machines in de hoofdstad Kinshasa.
• De uitsluiting van populaire oppositieleiders. Oud-gouverneur Moïse Katumbi mocht Congo niet binnen om zich kandidaat te stellen. De kandidatuur van de recent vrijgesproken senator Jean-Pierre Bemba werd verworpen. Beiden verblijven in België. 
• De beperkte democratische ruimte waardoor opposanten, activisten en journalisten in een repressieve sfeer functioneren. Tijdens de campagne worden oppositiekandidaten en hun militanten geconfronteerd met geweld door ordediensten. Het is onzeker of de kiezers vrij kunnen stemmen. 
• Er is een probleem van veiligheid in bepaalde zones in het oosten en de Kasai-regio: meer dan 100 gewapende groepen, 4 miljoen ontheemden, 13 miljoen mensen in nood en de Ebola-crisis met al 300 doden. 
• De financiering van de verkiezingen. Congo weigert buitenlands geld, maar de begroting bedraagt slechts 7 miljard dollar. Er is 1,3 miljard dollar nodig voor alle verkiezingen, inclusief de lokale stembusgang. 
  

   

4. Wat is de positie van de internationale gemeenschap?

De internationale gemeenschap die naar Congo kijkt, kan je opdelen in drie groepen. Ten eerste is er het Westen met de Verenigde Staten en de Europese Unie voorop. Zij namen sancties tegen een tiental figuren van het regime voor hun verantwoordelijkheid in de schendingen van de mensenrechten. Zo staat presidentskandidaat Shadary op de Europese sanctielijst. Hij mag niet naar Europa reizen. De VS sanctioneerden ook de Israëlier Dan Gertler die bekendstaat om zijn omstreden zaken met de Kabila-clan. 

Ten tweede zijn er de oosterse landen zoals Rusland en China. Zij groeiden uit tot belangrijke militaire en economische partners van het regime. Binnen de VN-Veiligheidsraad hebben zij de minst kritische stemmen. 

Ten derde zijn er de Afrikaanse spelers; de Afrikaanse Unie en de Zuidelijke Afrikaanse Organisatie SADC. Landen zoals Angola, Zuid-Afrika en Rwanda (zeker met Paul Kagame als voorzitter van de Afrikaanse Unie) spelen een voortrekkersol in de druk op Kabila. 

Het Congolese regime is niet te spreken over de kritiek van het Westen en wil iedere vorm van politieke inmenging de mond snoeren. De relaties tussen Kinshasa en Brussel gingen achteruit omdat België binnen de EU de kritische kar trekt (bijvoorbeeld in het dossier rond de sancties) en bilateraal een deel van de ontwikkelingssamenwerking heeft opgeschort. Als tegenreactie sloot Congo het Europese visumhuis in Kinshasa dat door België beheerd wordt. 

België heeft begrepen dat zijn diplomatieke actieruimte kleiner wordt en zet daarom in op meer samenwerking met Afrikaanse sterkhouders zoals Angola en Rwanda

België heeft begrepen dat zijn diplomatieke actieruimte kleiner wordt en zet daarom in op meer samenwerking met Afrikaanse sterkhouders zoals Angola en Rwanda. Op hun beurt kunnen ze de gang van zaken in Congo beïnvloeden. Er is misschien beterschap op komst na het gesprek tussen premier Charles Michel en Kabila in de marge van de Algemene Vergadering van de VN in september.

De internationale gemeenschap reageerde positief op de niet-kandidaatstelling van Kabila. Ze blijft echter wel binnen de VN-Veiligheidsraad aandringen op geloofwaardige verkiezingen. Dit betekent onder meer open democratische ruimte voor alle betrokken partijen. De VN-vredesmissie MONUSCO heeft ook het mandaat om te helpen met de logistieke organisatie en de beveiliging van de verkiezingen. Het is onzeker hoe de internationale spelers zullen reageren op de verkiezingsresultaten. Hun positie zal ook bepaald worden door eventuele protesten. 

5. Wat doet het middenveld?

De organisaties die sterk betrokken zijn, zijn structuren van de Katholieke Kerk, burgerbewegingen van jongeren en ngo’s. De Katholieke Kerk blijft de belangrijkste speler op politiek en diplomatiek vlak. De bisschoppenconferentie bemiddelde de onderhandelingen tussen meerderheid en oppositie. 

Het volksprotest heeft de internationale gemeenschap weer wakker geschud en de druk op het regime verhoogd

De Kerk is ook een maatschappelijke speler. Door haar sociale rol heeft ze een sterke mobilisatiekracht. Zo nam ze een voortrekkersrol via de lekenorganisatie CLC in de protestacties eind 2017 en begin dit jaar. Maar de bloedige repressie dwong haar om het straatprotest (voorlopig) op te geven. Toch heeft het volksprotest de internationale gemeenschap weer wakker geschud en de druk op het regime verhoogd.

Tot slot plant de Commissie Rechtvaardigheid en Vrede met de hulp van internationale donoren de vorming van 40.000 verkiezingsobservatoren om een deel van de stembureaus te controleren.

De gespecialiseerde ngo-koepels zoals AETA en RODHECIC nemen vooral een technische rol op van electorale monitoring. Ze schieten te kort als het gaat om de electorale vorming van de bevolking, zoals sensibilisatie rond het gebruik van de stemcomputers.

 

Steun ons unieke non-profit mediaproject en word proMO*.

Je ontvangt ons magazine en geniet van een pak andere voordelen. 

Je maakt MO* mee mogelijk en steunt ons in onze missie.

Voor € 4,60/maand of € 60/jaar.

Ik word proMO*

Als laatste groep zijn er de burgerbewegingen zoals Lucha, Les Congolais Debout en Compte à rebours en persoonlijkheden zoals Nobelprijswinnaar Denis Mukwege. Zij geloven niet in geloofwaardige verkiezingen georganiseerd door het Kabilaregime. Zij pleiten voor een transitie zonder Kabila. 

Meer dan 100 organisaties hebben zich positief uitgesproken over de aanduiding van een gezamenlijke oppositiekandidaat en aanbevelingen geformuleerd omtrent het gebruik van de stemcomputers. Het middenveld staat voor de uitdaging om standpunten en acties te coördineren. 

Indien de verkiezingen effectief doorgaan, zal het middenveld een belangrijke rol moeten spelen in de verkiezingsobservatie. Want het regime is niet van plan om Westerse pottenkijkers toe te laten voor deze historische stembusgang. Die moet in januari 2019 uitmonden in de eerste democratische machtswissel tussen twee levende presidenten in Congo. Het land staat voor een cruciale periode.

Nadia Nsayi is beleidsmedewerker Congo bij Pax Christi en Broederlijk Delen.