De remedie voor tuberculose is sociaal

Tuberculose maakt jaarlijks 1,7 miljoen doden. Nochtans is de meest werkbare therapie al lang gekend: sociale bescherming en inkomensherverdeling. Wouter Arrazola de Oñate over ziekte als signaal van armoede, racisme en ongelijkheid.

Bijna niemand aan deze kant van mondiale inkomenskloof beseft dat tuberculose de meest dodelijke infectieziekte ter wereld is met ongeveer 1,7 miljoen doden per jaar (meer dan HIV, meer dan malaria). Dat is om en bij de 5000 per dag, véél meer dan eender welke gemediatiseerde terreuraanval.

‘Bijna niemand aan deze kant van mondiale inkomenskloof beseft dat tuberculose de meest dodelijke infectieziekte ter wereld is met ongeveer 1,7 miljoen doden per jaar’

Het is een van de weinige ziektes die door de lucht overdraagbaar is en men dus oploopt door simpel adem te halen. Een onrustwekkende evolutie in deze wereldwijde epidemie is het ontstaan van resistentie en superresistentie tegen antibiotica, zodat beschikbare medicijnen niet meer werken.

De Verenigde Naties organiseerden in september een mondiale TB-top met staatshoofden en regeringsleiders, om de urgentie van de ziekte hoger op de internationale agenda te krijgen.

Onze minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid, Maggie De Block, plaatste er de Belgische aanpak van de ziekte in de schijnwerpers: universele gezondheidszorg, screening, toegang tot zorg voor iedereen die op het grondgebied verblijft –inclusief mensen zonder papieren, persoonlijke begeleiding. Daarmee onderlijnde ze alvast dat tb niet alleen de tropische ziekte is zoals velen lijken te denken.

Hoe Europa zijn epidemie onder controle kreeg

Tuberculose is een typisch Europese ziekte, 140 jaar geleden was de ziekte in onze contreien hyper-epidemisch aanwezig met één op drie van de actieve bevolking aangetast. Europa bevond zich toen in een heel erg slechte staat, er was veel ellende, uitbuiting en armoede, alleen bij de rijke bovenlaag was dat anders.

In dezelfde periode was de ziekte absoluut geen groot probleem in Afrika of Azië. Voor de aankomst van de Europeanen kende het Afrikaanse continent niet de extreme armoede en verpaupering die 19de-eeuws Europa net wel kenmerkte. Er waren honderden verschillende beschavingen, met grote steden, enorme bibliotheken en bloeiende handel, die hun mensen niet slechter behandelden dan wat in die tijd in Europa gangbaar was.

Wat ook bijna niemand meer weet, is dat tb de meest aan armoede en sociale uitsluiting gelinkte ziekte is. Met het beoordelingskader ‘veel te hard moeten werken voor een veel te laag inkomen’ kan men redelijk nauwgezet voorspellen waar tuberculose het vaakst voorkomt. TB kan als barometer gebruikt worden voor de studie van ellende door uitbuiting en ongelijkheid.

In Europa slaagden we er in de eerste helft van de 20de eeuw in de epidemie onder controle te brengen. Niet door technologische ingrepen, medicijnen of vaccins, maar simpelweg door de snelle verbetering van sociale omstandigheden, woon- en werkomstandigheden, toegang tot betere voeding, de stapsgewijze opbouw van de sociale zekerheid, meer faire belastingen, afschaffing kinderarbeid, het drastisch verminderen van armoede.

De allergrootste daling in sterftecijfers was er lang voordat er überhaupt een medicijn of vaccin tegen de ziekte beschikbaar was: het is pas sinds eind jaren 1940 dat een eerste werkend antibioticum ruim gebruikt werd. Deze sociale ingrepen en bescherming hebben dus véél meer gedaan om de ziekte te bestrijden dan alle farmaceutische producten, medicijnen of vaccins samen. Het perfecte voorbeeld dat gezondheid snel bekomen kan worden zonder dure geneesmiddelen, maar met het wegwerken van armoede en oneerlijke, ongelijke verdeling van middelen. 

In de wetenschap worden dit de sociale determinanten van gezondheid genoemd. De industriële sector van de farmacie vindt het nooit leuk dat deze bevinding hardop wordt uitgesproken. Ook beleidsmakers, filosofen en academici met een voorkeur voor de rechterkant van het politieke spectrum houden niet van dit harde feit. Wetenschappers of universiteiten worden door hen daarom wel eens onterecht en onwetenschappelijk weg gezet als “linkse bolwerken.” 

Koloniale migratie van TB naar Afrika

In 1884 werd, op de Conferentie van Berlijn, het Afrikaans continent verdeeld onder de aanwezige witte mannen, uiteraard zonder enige inspraak van de betrokkenen zelf en zonder rekening te houden met sociale gevolgen. 

‘Men creëerde bovenop de sociale omstandigheden nodig voor de bacterie om makkelijk te overleven en zich te verspreiden in Afrika’

Het gevolg was onder andere dat voor miserie vluchtende Europeanen, op zoek naar een beter leven, de bacterie uit het hoog epidemische Europa meenamen met de schepen naar de kolonies.

Niet alleen werd de bacterie er verspreid onder een bevolking die er nooit eerder mee in contact kwam, maar men creëerde daar bovenop de sociale omstandigheden nodig voor de bacterie om makkelijk te overleven en zich te verspreiden. Omstandigheden die de ontdekker van de bacterie reeds van in het begin zo goed beschrijft als voorwaarde opdat deze tot ziekte zou kunnen leiden: extreme armoede, uitbuiting en sociale exclusie. 

Mensen met een gezond salaris hebben weinig kans om van de tb-bacterie ziek te worden en houden haar onder controle in hun goed doorvoede lichaam. Maar Leopold II en later de Belgische staat buitten de Congolese bevolking op zo’n moorddadige manier uit, dat het immuunsysteem van steeds meer mensen niet meer bestand was tegen de cohabitatie van bacterie en menselijk lichaam. 

De nog steeds voortdurende internationale uitbuiting en uitpersing van hele landen door westerse mogendheden en multinationals zorgt ervoor dat de gekoloniseerde continenten nu de meest door tuberculose getroffen gebieden zijn in de wereld. Het is dus geen toeval als er wel eens iemand uit het Zuiden, op de vlucht voor miserie, op zoek naar een beter leven, in ons land toekomst vandaag en lijdt aan tuberculose. Meer: aan het begin van dat verhaal zit onze eigen koloniale ambitie.

De impact van transnationale bedrijven

Gorik Ooms stelde enkele weken geleden reeds in MO*: ‘Dat is meteen ook de tragedie van de strijd tegen tuberculose. 95 procent van de mensen met actieve tuberculose woont in een laag- of middeninkomensland. In de hoge-inkomenslanden komt actieve tuberculose nauwelijks voor. Er is dus geen markt voor betere geneesmiddelen. Tijdens de voorbije decennia werd er nauwelijks geïnvesteerd in nieuwe geneesmiddelen tegen tuberculose.’

Sinds enkele jaren is er dan toch eindelijk een nieuw antibioticum gevonden dat zeer goede resultaten vertoont bij patiënten met een multiresistente vorm van de bacterie. Het medicijn Bedaquiline werd door een Belg ontdekt en nu onder patent geproduceerd door Johnson & Johnson, geleid door een andere Belg. Het medicijn kost in België 25.000,- euro per behandeling. In de armste landen is het beschikbaar voor ongeveer 350 euro, wat in vergelijking met het beschikbare budget van de meeste patiënten of landen nog steeds heel duur is. 

Het bedrijf dat het medicijn produceert, werd recent geleden vermeld in een onderzoeksrapport van Oxfam over de mega belastingontwijking door grote farmabedrijven. Miljarden worden op die manier gestolen uit de inkomsten van reeds arme landen, geld dat niet besteed kan worden aan gezondheidssystemen en medicijnen. De unfaire ontwijking van belastingen op zo’n grote schaal is één van de belangrijkste drijvers achter toenemende ongelijkheid en armoede in de wereld, de bepalende factoren in het ontstaan van tuberculose en het levend houden van de epidemie. 

‘De unfaire ontwijking van belastingen op zo’n grote schaal is één van de belangrijkste drijvers achter toenemende ongelijkheid en armoede in de wereld’

Het bedrijf werkt dus langs de enerzijds de epidemie mee in de hand, en probeert anderzijds er een veel te duur medicijn voor te verkopen. We kunnen dit makkelijk een moderne vorm van ontginning noemen.

Tijdens een van de meest interessante sessies op de Wereld Conferentie over Tuberculose (en Longgezondheid) van Den Haag, met meer dan 5000 wetenschappers, artsen, patiënten en activisten, vond er een wat wereldvreemde discussie plaats over de vrees dat ook tegen dit medicijn snel resistentie zal ontstaan. Sommige wetenschappers beweerden, met instemming van het overgrote deel van het publiek, dat dit medicijn slechts heel voorzichtig gebruikt mocht worden, enkel als er volledige uitgeruste gezondheidssystemen beschikbaar zijn die kunnen testen op alle gevoeligheden van de bacterie. 

Maar in de landen met de meeste slachtoffers van multiresistentie zijn die voorwaarden niet vervuld. De discussie ontvouwde zich tot wat een toneelspel leek waar over de hoofden van patiënten heen, -zonder enige inspraak van betrokken zelf en zonder rekening te houden met sociale gevolgen- bepaald zou worden wie er wel en niet recht had op het medicijn. Het alternatief voor het nieuwe medicijn is een vieze cocktail van ouderwetse antibiotica met vreselijke nevenwerkingen, dagelijkse pijnlijke injecties, dit gedurende maanden. Dat 30 procent van de patiënten daardoor gehoorverlies ondervond, werd als “acceptabel” beschreven. 

De vorige dagen hadden we nochtans met een leger patiënten, ex-patiënten, ongeruste artsen, activisten en gezondheidsorganisaties de gangen van de conferentie bezet. Tijdens de plenaire openingssessie, met Prinses Margriet van Nederland en prinses Akishino van Japan op de eerste rij, hadden we luid het podium bestormd en de microfoon opgeëist om eindelijk een eerlijke prijs te eisen voor het medicijn Bedaquiline. Omdat de reeds verlaagde prijs nog steeds te hoog is voor arme landen met beperkte gezondheidsbudgetten, sterven duizenden mensen er dagelijks aan multiresistente tuberculose terwijl er een goed medicijn beschikbaar is. 

De tevredenheid van aandeelhouders en bedrijfsbesturen over de winsten lijken belangrijker te zijn dan het redden van mensenlevens en de bescherming van de wereld tegen een epidemie door een aan antibiotica resistente, door de lucht overdraagbare bacterie. Ons protest werd gelukkig onthaald op een warm, bevestigend luid applaus en toejuichingen uit de grote zaal van 5000 collega’s en honderden journalisten. 

Tijdens een andere sessie toonde een excellente onderzoekster uit Nigeria aan hoe haar land onvoldoende fondsen heeft om te doen wat nodig is om de epidemie te bedwingen –ook al is duidelijk wat gedaan moet worden en is dat haalbaar. Enkel de gepaste fondsen ervoor ontbreken. Eén van de oorzaken van beperkte publieke fondsen en grote armoede in Nigeria is het gedrag van bedrijven zoals Shell, een petroleumgigant die meewerkt aan vervuiling, oneerlijke belasting, corruptie, uitbuiting, uitputtende werkomstandigheden en lage lonen. hetzelfde geldt voor veel andere transnationale bedrijven, voornamelijk die uit de ontginningssector. 

In Nederland zijnde, bedacht ik me dat dit land, net zoals België, internationaal bekend staat als belastingparadijs waar veel van die bedrijven hun financieel centrum plaatsen om zo via het doorsluizen van winsten te genieten van oneerlijk lage belastingtarieven. Shell mag zich van de Nederlandse staat nog altijd “koninklijk” noemen, en leden van de koninklijke familie bezitten nog een aanzienlijk deel van de aandelen. Tegelijk is prinses Margriet patrones van de Nederlandse Tuberculoseorganisatie KNCV, medeorganisator van de conferentie. 

Boze blikken bliksemden mijn kant op toen ik publiek de directrice van KNCV vroeg of zij de koninklijke familie zou aanspreken om als aandeelhouders het beleid van Shell in die mate te veranderen dat Nigeria eindelijk voldoende baten haalt uit de oliewinning, zodat ze eindelijk ook de tuberculose epidemie efficiënt kunnen bevechten. Er aan toevoegend dat dit waarschijnlijk vele malen kosten-efficiënter zou zijn dan alle activiteiten van KNCV samen in Nigeria. 

 

Steun ons unieke non-profit mediaproject en word proMO*.

Je ontvangt ons magazine en geniet van een pak andere voordelen. 

Je maakt MO* mee mogelijk en steunt ons in onze missie.

Voor € 4,60/maand of € 60/jaar.

Ik word proMO*

Sociale bescherming als preventiemiddel 

We weten al meer dan een eeuw lang hoe een tuberculose-epidemie beheerst kan worden. Uit de theorie van de ontdekker van de bacterie en uit het zeer succesvolle experiment in Europa tijdens de eerste helft van de 20ste eeuw, blijkt dat de opbouw en uitbreiding van sociale bescherming en herverdeling van inkomens heel effectieve “medicijnen” zijn. 

Buit mensen niet uit, laat ze niet veel te hard werken voor veel te weinig geld, en voorzie iedereen van basisvoorzieningen. Onze Europese samenleving werd daardoor heel wat veiliger en stabieler. Als we dat model in stand houden en internationaal uitbreiden, zodat sociale bescherming eindelijk echt volledig internationaal en inclusief wordt, is de kans groot dat iedereen gelukkiger, veiliger en gezonder kan worden. Een wereldwijde sociale zekerheid en ziekteverzekering is mogelijk, haalbaar en uitgebreid bestudeerd.

Populistisch en individualistisch roepen dat er dringend bespaard moet worden op de sociale zekerheid, terwijl financiële vluchtelingen langs de achterdeur eerlijke belastingen ontwijken op zoek naar een beter leven in belastingparadijzen, is niet meer van deze tijd. Een bewezen effectief beschermingsmiddel onthouden aan grote delen van de wereld of lokale bevolking is niet enkel immoreel, maar zal ook zelfdestructief eindigen in onrust, ongezondheid, en dus epidemies.

Dr Wouter Arrazola de Oñate is arts-onderzoeker in public health en de sociale en commerciële determinanten van gezondheid. Als medisch directeur van de meer dan 110 jaar ervaren Vereniging voor Respiratoire Gezondheid (VRGT) bestrijdt hij dagelijks de epidemie tuberculose in Vlaanderen en Brussel. De VRGT werkt ook samen met de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO), de European Respiratory Society (ERS) en het European Centre for Disease Prevention and Control (ECDC).