Afscheid van een Fairphone

Fairphone, de producent van een ethische smartphone, maakt zich op voor de grote doorbraak. MO* wil graag weten hoe het gaat.

De Nederlandse sociale onderneming bouwde de afgelopen jaren aan een Fairphone 1 en 2, en ook aan een beweging. Na drie succesvolle crowdfundingcampagnes zijn beide toestellen uitverkocht en is Fairphone niet langer een start-up.

Bas van Abel was tien jaar geleden de man achter het idee om elke stap van de lange complexe productieketen van een smartphone proefondervindelijk in kaart te brengen, maar hij maakte eind 2018 plaats voor een nieuwe CEO. Die moet nu het jonge bedrijf winstgevend maken. Fairphone staat op het punt waar andere succesvolle crowdfundingverhalen wel eens durfden stranden. Tijd om de crowd los te laten en op eigen krachten te surfen.

En nu: ‘the next big thing’

Op 15 oktober 2016 werd ik zelf de eigenaar van een Fairphone 2, de tweede ethische smartphone dat de Nederlandse eigenwijze ondernemers op de markt brachten. Open it. It’s yours. De prikkelende woorden stonden gedrukt op de blauwe wikkel van het witte pakje voor me. Enthousiast trommelde ik met mijn vingers op het doosje van gerecycleerd karton. Binnenin vond ik geen gouden ticket voor een chocoladefabriek, ook geen kaartje voor een exclusief muziekfestival, maar wel een eerlijke(re) telefoon.

Na 2 geslaagde crowdfundings om een nieuw toestel te bestellen, kon je dit keer aandeelhouder worden

Twee en een half jaar later neem ik afscheid van mijn faire vriend. Rond dezelfde tijd bericht de sociale onderneming zelf dat Fairphone 2 is uitverkocht. We mogen samen uitkijken naar wat ze zelf the next big thing noemen. Wat dat precies wordt, daar hangt nog wat mist rond.

Fairphone

2009: Bas van Abel belooft een eerlijkere smartphone te maken als er 5000 mensen geïnteresseerd zijn
2013: Fairphone wordt een onafhankelijk bedrijf en kopers krijgen de eerste Fairphone in handen
2015: crowdfunding voor en lancering van de Fairphone 2
2018: het bedrijf haalt 2,5 miljoen op met een derde crowdfunding (ditmaal voor een lening met conversierecht)Ondernemers die niet de winst maar een maatschappelijk doel voorop stellen, boeken de grootste successen in crowdfundingcampagnes. Maar niet iedereen slaagt erin de ambities waar te maken en het businessmodel gezond te houden. 2019 wordt daarom voor de Nederlanders een belangrijk keerpunt.

Ik lees het feestelijke bericht op de website van Fairphone enkele keren opnieuw: ‘Proven our Case: Fairphone 2 is sold out!’ De vaagheid waarmee de toekomstplannen omschreven worden, baart me zorgen. Ik vraag me af of de case dan wel bewezen is. De cryptische communicatie staat haaks op de transparantie waarmee het bedrijf de volgers in het verleden op de hoogte hield.

Vorige zomer haalden de Nederlanders met een crowdfundingcampagne nog 2,5 miljoen euro op, met als doel om in schaal te vergroten. Tegen 2020 wil het bedrijf niet langer verlieslatend zijn. Na twee geslaagde campagnes haalde Fairphone dit keer geen geld op door de crowd een nieuw toestel in voorverkoop te laten bestellen, maar konden de durvers aandeelhouder worden.

Groeien met de crowd

Volgers op sociale media stellen zich de logische vraag of the next big thing een Fairphone 3 zal zijn. De webbeheerder antwoordt steevast met de boodschap dat nieuwsgierigen kunnen intekenen op de nieuwsbrief waarmee ze, wanneer de tijd rijp is, op de hoogte worden gebracht. Wanneer ik dezelfde de vraag stel aan de persverantwoordelijke, word ik naar diezelfde nieuwsbrief doorverwezen.

1819 mensen investeerden vorige zomer mee in the next big thing van Fairphone via Oneplanetcrowd, dat de campagne beheert. Volgens Maarten de Jong, oprichter van Oneplanetcrowd, kwamen er naar aanleiding van het bericht over de uitverkochte Fairphone 2 wel wat vragen binnen van bezorgde investeerders: ‘Vragen over het bedrijf zelf gaan naar de ondernemer, die over de financieringscondities beantwoorden we rechtstreeks. Maar we zien er steeds op toe dat alle vragen beantwoord worden.’

De crowdfunding van vorige zomer is geen campagne om een nieuw toestel te bestellen, maar een lening met conversierecht

Het lijkt op het eerste zicht wat vreemd dat die investeerders het tijdens de crowdfundingcampagne al met eerder schaarse informatie moesten stellen. Er werd niet gesproken over het afronden van de Fairphone 2 en verwijzingen naar een nieuw product blijven erg cryptisch: ‘nieuwe productieontwikkelingen’.

De Jong maakt zich sterk dat zijn platform pas in zee gaat met een bedrijf wanneer er voldoende vertrouwen is in de plannen die worden voorgelegd. ‘We beschouwen Fairphone als een kansrijk bedrijf. Een nieuw toestel was voor ons een belangrijk deel van het businessplan. Maar we begrijpen dat het niet strategisch is om te vroeg over een nieuw product te communiceren, want dit had de verkoop van Fairphone 2 mogelijk te vroeg benadeeld.’

Geen Fairphone voor investeerders, wel een aandeel

Een platform als Oneplanetcrowd wil investeren democratiseren. Een bedrijf met een sterk verhaal dat bovendien maatschappelijke verandering beoogt, leent zich uitstekend voor een crowdfundingcampagne.

Bovendien begon het voor oprichter Bas van Abel allemaal met een groep mensen die geloofden in zijn idee. In 2009 lanceerde hij het idee van een Fairphone met de belofte dat, als hij minstens vijfduizend mensen bereid vond een ethische telefoon in voorverkoop te bestellen, hij er eentje zou maken. In een mum van tijd werd die doelstelling behaald. In 2015 herhaalde hij de stunt met de voorverkoop van het tweede toestel.

‘Een aandeel bij Fairphone houdt een hoog risico in, maar heeft volgens ons ook een hoog potentieel’

De crowdfunding die Fairphone vorige zomer lanceerde, is voor het eerst geen campagne om een nieuw toestel vooraf te bestellen. ‘Een crowdfunding waarbij je in ruil voor je investering als eerste een nieuw product in handen krijgt, kan je als ondernemer in feite zelf organiseren. Dat heet ‘rewards’ of ‘presales’ crowdfunding’, legt de Jong uit. ‘Daar heb je ons niet voor nodig. De vorm van crowdfunding die bij Fairphone is toegepast was een lening met conversierecht, waarbij de crowd aandelen kan verwerven in het bedrijf.’

Ook sociale onderneming kan overkop gaan

Een aandeel houdt een risico in. ‘Soms loopt het ook wel eens mis’, bevestigt de Jong. WakaWaka, een andere Nederlandse sociale onderneming, ontwikkelde lampen en compacte zonnepanelen. Voor elk verkocht exemplaar werd er eentje geschonken in een ontwikkelingsland. Na verschillende kapitaalinjecties uit de crowd ging het bedrijf in 2018 toch overkop. ‘Ze konden de beloftes niet waarmaken, gingen failliet en sommige investeerders waren ontgoocheld.’

Toch is de relatie met de crowdfunders volgens de Jong anders dan met andere, grote investeerders. ‘WakaWaka heeft een doorstart gemaakt en en heeft vijftien procent van de aandelen in het bedrijf terug geschonken aan de crowdfunders.’

Dat moet juridisch gezien niet, maar de kleine investeerder is voor zo’n bedrijf vaak ook de potentiële koper. De imagoschade en vertrouwensbreuk na het faillissement zou een doorstart van de sociale onderneming onmiddellijk bemoeilijken. ‘Ook een investering bij Fairphone houdt een hoog risico in, maar heeft vervolgens ook een hoog potentieel en kans op hoog rendement,’ concludeert de Jong.

Voor mensen die worstelen met consumptieschaamte verkopen bedrijven als WakaWaka en Fairphone niet enkel bewijzen dat het wél beter kan, maar houden ze ook de hoop levend dat de toekomst anders kan zijn. Wanneer je dan als journalist van het kastje naar de muur wordt gestuurd, ga je al snel het ergste vrezen. Wacht Fairphone ook een WakaWaka-scenario?

Niemand had gezegd dat het makkelijk zou zijn

Oprichter Bas van Abel meldde kort na de succesvolle crowdfunding in 2018 dat hij een stap opzij zet en stopt als CEO van Fairphone. Van Abel kampte eerder al met een burn-out en verklaart aan de Nederlandse zender RTL dat het tijd is om het bedrijf meer stabiliteit te geven om te kunnen groeien. De ontwerper begon het avontuur met een belofte en een overtuiging. Hij wist toen nog niet goed in welk avontuur hij zich had gestort, zou hij later bekennen.

De expeditie leek wat weg te hebben van die van de Nederlandse programmamakers die in 2005 beslisten zelf slaafvrije chocolade op de markt te brengen. Journalist Teun van de Keuken bekende nadien ook dat die eerste chocoladerepen van zijn Tony’s Chocolonely hem heel wat slapeloze nachten hadden bezorgd.

Een smartphone is geen chocoladereep samengesteld uit één hoofdbestanddeel, maar bevat meer dan 1200 componenten. Van Abel wou de hele productieketen in kaart brengen en de sociale en ecologische impact van het hele traject meten en verbeteren. Je kan begrijpen dat hij meer dan eens badend in het zweet wakker werd.

Maar de belofte werd waargemaakt. Met een vertraging van anderhalf jaar kregen de geduldige kopers in 2013 een ethische telefoon in handen.

De lat werd van bij het begin hoog gelegd. Van Abel had de stukjes coltan en tin evengoed in Australië kunnen kopen. In plaats daarvan koos hij voor de moeilijke weg en zocht hij een mijn in Oost-Congo die niet in handen was van rebellengroepen en waar Fairphone zelf de arbeidsomstandigheden kon helpen verbeteren.

Dat het hele proces veel moeilijker verliep dan gepland, werd Bas van Abel niet kwalijk genomen. Het feit dat de weg ernaartoe zo moeizaam verliep, was net leerrijk en veelzeggend voor de industrie. Wie een Fairphone bestelde, zocht niet het laatste nieuwe toestel, maar zocht mee naar een transparant en eerlijker exemplaar.

Iets vroeger dan gehoopt werd de verkoop van het eerste toestel afgerond. De kwaliteit was volgens recensenten niet bijster goed, maar een punt was gemaakt. Wat van Abel deed was nieuw. In ruil voor het leerproces moest de kwaliteit er soms wat op inboeten.

Fairphone was ook een beweging en dat bewezen ze met de succesvolle crowdfunding voor de Fairphone 2 in 2015. Opnieuw stonden heel wat mensen in de rij om hun steun te betuigen en een nieuw exemplaar te bestellen — dat overigens in een hogere prijsklasse zou liggen. In ruil voor die hogere kostprijs zou de kwaliteit beter zijn.

Deel van een experiment

‘Fairphone is een verhaal apart, want als koper betaal je voor een duurzaam toestel dat makkelijk te herstellen is’

Opnieuw werd het een proces van vallen en opstaan. De Fairphone 2 werd inderdaad een stuk robuuster en sneller en werd zelfs volledig modulair ontworpen. Dit nieuwe ontwerp moest ervoor zorgen dat de het toestel een langer leven beschoren was. De oorzaak van een defect kon je makkelijk zelf detecteren en onderdelen kon je als consument zelf vervangen.

Gelukkig maar, want als gebruiker ondervond ik zelf dat die defecten helaas ook eigen waren aan het toestel. Tot vier keer toe moest ik hetzelfde onderdeel vervangen. De onderste module die de microfoon en mini-usb-poort bevatte, begaf het steevast na zes maanden. De batterij ging gemiddeld vijf uur mee en de camera presteerde ondermaats.

Volgens Richard Motte van de Belgische consumentenorganisatie Test Aankoop scoorde ook het tweede toestel niet goed in hun tests: ‘Voor dezelfde prijs zijn er toestellen met veel betere prestaties op de markt, zeker wat betreft batterij, fototoestel of audio’, bevestigt de onderzoeker. ‘Maar Fairphone is een verhaal apart. Als koper betaal je niet voor hoge prestaties, maar wel voor een duurzaam toestel dat makkelijk te herstellen is.’

Met enkele eenvoudige handelingen haal je de Fairphone 2 makkelijk uit elkaar. En omdat ik me deel voelde van een experiment in duurzaamheid, klikte en schroefde ik stukjes vast en los.

Ik stuurde na het eerste defect de kapotte module op naar het bedrijfslabo. Bij mijn tweede defect werd mijn geduld wat op de proef gesteld en moest ik enkele weken wachten op een vervangstuk. De voorraad bleek tijdelijk uitgeput.

De derde keer was de helpdesk wat overladen of onderbemand, maar ik had nog steeds begrip voor de groeipijnen van het jonge bedrijf. En de vierde keer was ik zelfs dankbaar dat er eindelijk een bedrijf bestond dat zich zonder smoesjes aan de verplichte twee jaar garantie hield. De vijfde keer strandde ik buiten de garantietijd en toen, ik beken, sloeg de twijfel toe.

De eerlijkheid gebiedt me te bekennen dat ik intussen, gezien de problemen, een reservetoestel had aangeschaft. Erg duurzaam was dat niet van me. Een gereviseerde, of ook refurbished, smartphone, dat wel, maar geen tweede Fairphone. Ook bij andere gebruikers merkte ik steeds vaker een lichte ontgoocheling in de kwaliteit, maar evenzeer een dosis begrip voor de uitdagingen van het experiment waar ze deel van uitmaakten.

Weg uit de nichemarkt

Bas van Abel maakte niet toevallig plaats voor iemand met ervaring bij Tony’s Chocolonely. Eva Gouwels neemt het roer over en krijgt de opdracht om Fairphone nu winstgevend te maken. Zij moet de schaal van het bedrijf vergroten en Fairphone uit de nichemarkt helpen breken. Dat betekent ook de kwaliteitsproblemen aanpakken.

Drie weken na mijn verzoek om een interview vraag ik me af of met van Abel ook die heerlijke transparantie verdwenen is. Na lang aandringen staat de PR-manager, Fabian Hühne, me dan toch te woord.

‘We deden heel wat dingen voor het eerst. En bij de ontwikkeling van het eerste en tweede toestel zijn we inderdaad vaak op onze grenzen gebotst’

Hij ontkent dat problemen aan de basis liggen van de stilte. Fairphone zit voorlopig op schema om de beloftes aan de investeerders waar te maken.

Hij bevestigt dat het vandaag een prioriteit is om de schaal te vergroten. ‘We hebben tot nu toe gefocust op de productieketen en de transparantie daarvan. Voor ons is een telefoon een toegangspoort naar de wereld. Een smartphone is een interessant product, net omdat die industrie erg internationaal en geglobaliseerd is. We deden heel wat dingen voor het eerst. En bij de ontwikkeling van het eerste en tweede toestel zijn we inderdaad vaak op onze grenzen gebotst.’

Van Fairphone 2 werden bijna 175.000 toestellen verkocht. En dat is klein bier als je weet dat er wereldwijd bijna drie miljard gebruikers zijn. Dat vervangstukken niet altijd even vlot beschikbaar waren en de kwaliteit soms wat tegenviel, heeft volgens Hühne voor een stuk te maken met het feit dat de schaal te klein was: ‘Zo kan je niet, drie jaar na je lancering, plots even 5000 nieuwe batterijen bestellen. Je hebt een groter volume nodig. Dat verklaart ook waarom we met het bedrijf deze richting willen uitgaan’.

Fairphone 2 was niet enkel het eerste modulaire toestel, het bedrijf slaagde er ook als enige in twee keer een open source update van Android 7 door te voeren, toen Google die versie van het besturingssysteem stopzette. Op die manier konden alle apps vlot blijven draaien.

Maar het hart van het toestel, de processor, vervangbaar en eigentijds houden: dat technisch huzarenstukje kregen ze niet geklaard. ‘Een bedrijf als Apple heeft duizend mensen in dienst om dat alleen al aan te pakken’, verduidelijkt Hühne. In schaal vergroten zou volgens hem niet enkel de impact van wat Fairphone doet vergroten, maar het helpt ook de kwaliteit te verbeteren. Omgekeerd is die kwaliteitsverhoging net nodig om meer mensen aan te spreken.

Fairphone als service?

De koper van morgen moet dus niet langer kiezen tussen duurzaamheid en kwaliteit. Bovendien maakte Fairphone duidelijk dat de koper ook een huurder kan worden. Steeds meer duurzame ondernemers bieden abonnementen aan. Zo’n leasingcontract heeft als voordeel dat de producent ook verantwoordelijk wordt voor de verwerking van de afgewerkte toestellen. Met Fairphone as a service wil het bedrijf ook die weg opgaan.

‘Fairphone lanceert binnenkort wel degelijk een nieuwe smartphone’

De vaagheid over het volgende product, en de duidelijke ambitie om ook leasingbedrijf te worden, doet me afvragen of Fairphone nog steeds de ambitie behoudt om een eigen toestel op de markt te brengen. Een omschrijving als the next big thing en niet de next Fairphone kan evengoed betekenen dat het bedrijf andere producenten gaat uitdagen om de meest duurzame smartphone te maken, en vervolgens dat toestel voor klanten aankoopt, verhuurt en uiteindelijk verwerkt.

‘Fairphone lanceert binnenkort wel degelijk een nieuwe smartphone’, ontkracht Hühne deze hypothese. Maar over het toestel zelf, het ontwerp, het volume of de productie wil hij nog niets onthullen.

Zolang het nieuwe toestel er nog niet is, zal Fairphone financieel dus even een verlieslatende periode moeten overbruggen. Ook de gereviseerde exemplaren van de Fairphone 2 zijn momenteel uitverkocht. Alleen intekenen op een wachtlijst is vandaag mogelijk.

Volgens de investeringsfiche van Onecrowdplanet wil het bedrijf nochtans in 2019 al een duidelijke groei neerzetten. ‘Wat de planning betreft, zitten we waar we wilden zitten’, stelt Hühne gerust. En dat we zeker de nieuwsbrief in de gaten moeten houden, maar dat wisten we al.

Eerlijke telefoons als norm?

Ik vis mijn Fairphone 2 nog even uit de lade en vraag me af of ik hem beter terug naar Nederland stuur. Zo zou ik de wachtlijst voor gereviseerde telefoons kunnen helpen wegwerken. Volgens Test Aankoop is de gemiddelde levensduur van een smartphone in België 2,5 jaar. Ik blijk dus een gemiddelde gebruiker te zijn.

‘Open it. It’s Yours.’ Ik stop hem terug in mijn lade. Als Fairphone de beloofde doorbraak effectief in zijn mars heeft, blijft de hoop levend dat eerlijke telefoons in de toekomst de norm worden.