Protest tegen waterkrachtcentrales op Balkan: ‘Deze rivier is onze enige bron van leven’

‘De Bukovica is de enige rivier die in de zomer niet opdroogt.’ Een groep oudere mannen houdt op een hete zomerdag de wacht. Al sinds 14 mei protesteren ze tegen de komst van een waterkrachtcentrale. Toen reden bulldozers onaangekondigd aan om met de constructie ervan te beginnen.

‘Wij hebben de Bukovica nodig’, gaat één van de mannen verder. Veljko Bulatovic is één van de voormannen van de beweging. Het plan is om hier een pijpleiding van acht kilometer aan te leggen. ‘Maar dit is eigendom van onze voorvaderen, die tijdens oorlogen en hongersnood konden leven dankzij het water en de vissen. We staan het niet toe dat ze onze rivier vernietigen.’

Op de Balkan vind je de laatste onaangetaste, wilde rivieren van Europa. Maar ze worden bedreigd door de komst van bijna 3000 waterkrachtcentrales. Milieuorganisaties waarschuwen voor aantasting van de biodiversiteit, lokale bewoners vrezen voor de toegang tot drinkwater. De negatieve effecten wegen niet op tegen de energiewinst vinden ze, en is vooral een manier van overheden om op een goedkope en corruptie manier aan duurzaamheidseisen te voldoen.

Kleine waterkrachtcentrales

Voorlopig ligt de bouw van de waterkrachtcentrale in Savnik stil, maar in de meeste andere gevallen gaan de bulldozers gewoon door. Lokale protesten hebben meestal weinig impact, dus besloten verschillende bewegingen uit de Balkanlanden de krachten te bundelen voor een actieweek halverwege juli.

In die week gingen iedere dag in een andere hoofdstad betogers de straat op. Want het aantal centrales groeit snel, té snel vinden zij. In 2015 waren er 61 projecten in aanbouw, in 2017 waren dat er al 188. In diezelfde periode zijn er tussen de 160 en 180 waterkrachtcentrales opgeleverd. Voor het grootste deel daarvan, 91 procent, is geen milieu-effectenrapportage vereist. Het gaat om zogenaamde ‘kleine waterkrachtcentrales’, die gebouwd kunnen worden zonder onderzoek naar de consequenties ervan.

‘Volgens de standaarden van de World Commission on Dams is een kleine waterkrachtcentrale een centrale die een vermogen van minder dan 10 megawatt heeft’, duidt Natasa Kovacevic directeur van de ngo Green Home. ‘Dat klinkt onschuldig, maar niet als je weet dat Montenegro veel kleine rivieren heeft. Hoeveel precies weet ik niet, maar ik schat tussen de 150 en 300. Ze zijn zo klein dat zelfs een centrale van 2 megawatt al groot genoeg is om ervoor te zorgen dat de rivier volledig in een pijpleiding verdwijnt.’ Bij zo’n “kleine waterkrachtcentrales” is het geen dam, maar wel een pijpleiding die de energie opwekt.

Bron van leven

Het groepje oudere mannen maakt van hun handen een kommetje en drinken water uit de rivier. ‘Het is de enige bron van leven voor Savnik en de omliggende dorpen. We gebruiken het voor ons vee, de tuinen, de landbouw. Sommige huizen hebben geen aansluiting op het waternet en halen hier hun drinkwater vandaan.’

‘Dit zijn lokale gemeenschappen, die behoorlijk afgesloten liggen van de rest van de wereld’, legt Kovacevic uit. ‘Al eeuwenlang wonen hier dezelfde families. Ze herinneren picknicks aan de rivier in de zomer. En dan komt er een buitenstaander die hen dit plezier afneemt.’

Officieel moet er voor het verstrekken van vergunningen een publiek debat zijn. Maar daarover wordt weinig tot niet gecommuniceerd en het debat vindt vooral plaats in de hoofdstad Podgorica. Mensen uit het noorden hebben niet de middelen om daar naartoe te reizen. ‘De overheid heeft ons nooit iets gevraagd’, meent Bulatovic. De andere mannen knikken met hem mee. ‘De burgemeester heeft ons wel een paar keer benaderd, maar luisterde niet naar ons. We weten zeker dat meer dan 90 procent van Savnik tegen deze waterkrachtcentrale is.’

Voor de inwoners van Savnik spelen persoonlijke en emotionele redenen een belangrijke rol, voor Green Home is de aantasting van de natuur de belangrijkste reden om zich te verzetten tegen de massale bouw van de (kleine) waterkrachtcentrales. Van de 2112 projecten die sinds 2005 gebouwd of gepland zijn op de Balkan, staan 767 in beschermd gebied, of in een gebied met een hoge waarde aan diversiteit.

‘Dit is het grootste systematische constructieplan met negatieve impact op het milieu sinds de Tweede Wereldoorlog’

Onderzoek van de Universiteit van Graz voorspelt dat door de geplande waterkrachtcentrales 49 vissoorten bedreigd worden of zullen uitsterven. In The Guardian noemt de auteur van het onderzoek, professor Steven Weiss, dit het ‘grootste systematische constructieplan met negatieve impact op het milieu sinds de Tweede Wereldoorlog’.

Duurzaamheidseisen

De landen op de Westelijke Balkan hopen ooit lid te worden van de Europese Unie. Zo voert Montenegro al jaren gesprekken en onderhandelingen. Omdat de EU de eis stelt om tenminste 20 procent van het energieverbruik uit hernieuwbare bronnen te halen, legde Montenegro zichzelf 33 procent als doel op. Intussen zit het er al ruim boven.

‘Dat is natuurlijk een goed streven’, zucht Kovacevic. ‘In artikel 1 van onze grondwet staat dat Montenegro een democratische, sociale en ecologische staat is. Toen dit in 1991 opgeschreven werd, was dat erg vooruitstrevend. Maar er was de nodige kennis om dit op een goede manier te implementeren. Begin jaren 2000 ging onze overheid op zoek naar duurzame manieren om energie op te wekken. Toen er investeerders op hun pad kwamen met plannen voor waterkrachtcentrales, ging de overheid daar gewoon in mee.’

Onderzoek naar de biodiversiteit kwam daardoor pas veel later op gang. ‘Om eerlijk te zijn, zagen wij als ngo’s het probleem ook te laat in. We waren met andere dingen bezig. Kleine waterkrachtcentrales klonken als een goed alternatief en we zagen de gevolgen pas toen de vergunningen al afgegeven waren en de constructie in volle gang was.’

‘Omdat we een bergland met rivieren zijn, wordt er voor waterkracht gekozen, maar we missen het potentieel van zonne-energie’, vervolgt Kovacevic. ‘We hebben 280 zonnige dagen per jaar, wat veel is.’ De demonstranten in Savnik zien andere alternatieven. ‘In Krnovo, 25 kilometer hier vandaan, staan ruim 20 grote windmolens. Dat is goed, want er is veel wind en niemand heeft er last van.’ Dit windenergieproject in Montenegro is met haar 72 megawatt een van de meest krachtige in dit gebied.

Naast het investeren in andere soorten duurzame energie, kan Montenegro ook focussen op het tegengaan van verlies in transmissie, beargumenteert Kovacevic. ‘In de energiebalans van afgelopen jaar hadden we 560 gigawatt verlies. Zonde, want een kleine waterkrachtcentrale brengt per jaar 80 megawatt op en is dus al snel overbodig als je dit goed zou aanpakken.’

Europese invloed

En terwijl de Europese Unie duurzaamheidseisen stelt aan deze kandidaten voor een lidmaatschap, spelen landen van diezelfde Unie maar wat graag in op deze markt. In 2015 voerde Bankwatch een onderzoek uit naar de financiering van de waterkrachtcentrales en ontdekte dat de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD), de Europese Investeringsbank en de Wereldbank daarin een sleutelrol spelen. Samen investeerden zij 818 miljoen, waarbij ook tientallen beschermde natuurgebieden werden aangetast.

De openbaring zorgde ervoor dat de EBRD de financiering van een aantal projecten stopzette, maar vervolgonderzoek laat zien dat multilaterale ontwikkelingsbanken nog steeds actief zijn in de regio. Daarnaast zijn er ook diverse commerciële banken die leningen afgeven. Hiervan kunnen de onderzoekers geen compleet beeld geven, maar de Oostenrijkse Erste & Steiermaerkische Bank en de Italiaanse Unicredit Group lijken de grootste investeerders te zijn. Beiden gaven 28 leningen af.

De uitvoering van de projecten vindt vooral plaats door bedrijven van de Balkan zelf, maar gaan vaak een consortium aan met internationale partners. Ook dan springt Oostenrijk eruit als opvallende aanwezige in de Balkan. Energy Eastern Europe Hydro Power GmbH en de Kelag group zijn samen betrokken bij 40 projecten. Een van de redenen waarom Montenegro aantrekkelijk is voor buitenlandse bedrijven, is omdat er garantie is dat de energie door de overheid gekocht wordt.

‘De internationale gemeenschap moet meer verantwoordelijkheid nemen’, aldus Kovacevic. ‘Sinds 2011 kaarten we dit probleem aan bij het Europees Parlement. In het laatste rapport over de status van toetreding, was de EU erg streng over de kwaliteits- en milieueisen voor de waterkrachtcentrales.’ Het strengere optreden van de EU is ook terug te zien in de vernieuwde strategie van het Western Balkans Investment Framework. Het blijvende probleem is dat er van veel gebieden geen data over ecologie is, waardoor er geen goede overwegingen gemaakt kunnen worden.

Corruptie

In vergelijking met andere vormen van duurzame energie blijken waterkrachtcentrales in de Balkan erg gevoelig voor corruptie. Omdat elke rivier anders is, verschilt ook ieder project, waardoor er gesjoemeld kan worden met cijfers. ‘De enige reden dat ze deze kleine waterkrachtcentrales bouwen, is omdat ze dan via onze energierekening een bijdrage kunnen vragen voor groene energie, die ze vervolgens in eigen zak steken’, zeggen de mannen uit Savnik. Sinds 2007 betaalden de inwoners van Montenegro via deze weg 20 miljoen euro. Een behoorlijk bedrag voor een land met slechts 620.000 inwoners en een gemiddeld inkomen van ongeveer 700 euro. ‘Dit hele project levert Savnik ongeveer 70.000 euro per jaar op. Dat is 34 euro per persoon. En voor dat bedrag willen ze onze rivier opofferen’, schudt Bulatovic het hoofd.

‘Ze bouwen kleine waterkrachtcentrales omdat ze via onze energierekening een bijdrage kunnen vragen voor groene energie, die ze vervolgens in eigen zak steken’

De investeerder van de waterkrachtcentrale in Savnik is Hydro Montenegro. Het bedrijf is in handen van een neef van de huidige president van Montenegro, Milo Djukanovic. Een onderzoek van MANS uit 2017 onthulde dat er in Montenegro tien constructiebedrijven actief zijn in de bouw van waterkrachtcentrales, waarvan de eigenaar direct gelinkt is aan de president of zijn partij.

Dit soort vriendjespolitiek is Montenegro duidelijker aanwezig dan in de andere Balkanlanden, maar vindt overal plaats. Hetzelfde rapport laat zien hoe subsidies voor de kleine waterkrachtcentrales in korte tijd enorm steeg. Het is moeilijk iets te veranderen aan de situatie, want de politiek in Montenegro zit al jarenlang op slot. ‘Het maakt niet uit wat de oppositie vindt, want de regerende partij heeft een meerderheid en Milo is hier al langer aan de macht dan dat ons land bestaat’, zegt Kovacevic. De traditionele vorm van protest is daarom de enige manier voor de Montenegrijnen om hun rivieren te beschermen.

‘We verzetten ons al 2,5 jaar tegen deze waterkrachtcentrale. Dit protest (sinds 14 mei, red.) is een radicalisering daarvan’, zegt Bulatovic. Hun volharding heeft ertoe geleidt dat halverwege juni de minister van Economie op bezoek kwam. ‘Ze zei dat ze dacht dat er alleen vergunningen werden afgegeven voor waterkrachtcentrales in gebieden waar geen mensen wonen. Ze belooft dat er niets gedaan zal worden tot we tot een overeenstemming komen. Maar we vertrouwen niemand meer en houden daarom nog altijd hier de wacht.’