Pijnlijk verleden in Cambodja nog verre van verwerkt

Rode Khmer, 40 jaar later: ‘Verder zoeken naar schuldigen zou tot burgeroorlog leiden’

Christina Andrada (CC BY 2.0)

 

Op 7 januari is het precies veertig jaar geleden dat het Vietnamese leger officieel een einde maakte aan het regime van de Rode Khmer. Tussen april 1975 en januari 1979 kwamen tussen de 1,5 en 2 miljoen mensen om het leven, ongeveer een kwart van de bevolking. 

Op veel plaatsen in het land bestaat een 7 januari-laan en de uitdrukking ‘praampi makara’ (de datum in de Khmer-taal) is een begrip in Cambodja. Net als de exacte duur van het schrikbewind: drie jaar, acht maanden en twintig dagen. Niet dat er op 7 januari feest gevierd wordt. De Rode Khmer blijft een moeilijk gespreksonderwerp. Dat komt vooral omdat dit een genocide ‘tussen Cambodjanen’ was. Buren en zelfs familieleden konden elkaar aan de galg praten, vaak om zelf gespaard te blijven. Als je maar ver genoeg graaft, vind je in elke familie wel een vete die teruggaat tot die donkere periode in de jaren 70. 

De marxistische beweging kon groot worden met de steun van geestesgenoten uit Noord-Vietnam. De Cambodjaanse generaal Lon Nol, die in 1970 een staatsgreep had gepleegd, wilde dat communisme aanpakken en zocht daarvoor steun bij de Verenigde Staten – op dat moment verwikkeld in de Vietnamoorlog. De Amerikanen begonnen ook Cambodja te bombarderen, maar maakten daarbij veel burgerslachtoffers. Op die manier groeide de afkeer van de regering én de steun voor de Rode Khmer-soldaten, die als ‘bevrijders’ onthaald werden toen ze in 1975 hoofdstad Phnom Penh binnen marcheerden.

Van euforie naar angst

Maar euforie maakte al snel plaats voor angst. De Rode Khmer bond de strijd aan tegen iedereen die ‘te intellectueel’ was. Kunnen lezen, meertalig zijn of zelfs maar een bril dragen: het kon je je leven kosten. In de documentaire Iron legs van filmmaker Vanna Hem vertelt San Sovan hoe ze aan de dood ontsnapte. ‘Ze vroegen mij om iets op te schrijven’, herinnert ze zich. ‘Ik ben linkshandig, maar gebruikte mijn rechterhand om een paar woorden op papier te zetten.’ Het resultaat zag er heel slordig uit en was bijna onleesbaar. Sovan kon vrijuit gaan omdat ze als ‘ongeletterd’ beschouwd werd. 

Guerrillaleider Pol Pot wilde een agrarische samenleving, zonder buitenlandse inmenging. De stad werd ontruimd en mensen moesten verplicht op het land werken, vaak tot ze letterlijk neervielen van honger, uitputting of ziekte. Omdat privébezit verboden was, werd het als een zwaar vergrijp beschouwd om voedsel voor zichzelf te houden. 

Thirak heeft in die periode als twaalfjarige jongen zijn broers en zusjes naar een vluchtelingenkamp in Thailand geleid. Hij was de oudste van het gezin en hun ouders waren vermoord omdat ze gestudeerd hadden. ‘Ik heb doodsangsten uitgestaan toen we ergens wat eten gingen stelen, puur om te overleven’, vertelt hij. Als ik meer vragen stel, wuift hij mij weg. Het is veertig jaar later nog altijd moeilijk om hierover te praten. Uiteindelijk is het gezin in Frankrijk terechtgekomen, al is er onderweg één broer gestorven. Ook de details van dat verhaal wil hij niet kwijt. ‘We zijn veilig nu, dat is wat telt’, besluit hij.

Het Rode Khmer-regime was erg achterdochtig en iedere vermeende tegenstander werd gefolterd of vermoord. Dat is vandaag nog erg duidelijk in Tuol Sleng, of S21, de gevangenis in Phnom Penh waar de executies plaatsvonden. Alles in dit genocidemuseum is sinds de jaren 70 onaangeroerd gebleven. Het is een voormalig schoolgebouw. De klaslokalen, die later als martelkamers gebruikt werden, zijn nog goed te herkennen. 

Clay Gilliland (CC BY-NC-SA 2.0)

Tuol Sleng of S21, waar zeker 14.000 gevangenen gefolterd en gedood werden deed ooit dienst als middelbare school

Kinderen preventief vermoord

Vooral de vele foto’s van de gevangenen maken indruk. Op informatieborden staat te lezen hoe ze gefolterd werden tot ze bekenden wat hun beulen wilden horen. Er werden zelfs kinderen vermoord. De Rode Khmer redeneerde dat kinderen op latere leeftijd wraak zouden nemen omdat het regime hun ouders had vermoord. En dus konden ze maar beter preventief uit de weg geruimd worden. 

De Rode Khmer redeneerde dat kinderen op latere leeftijd wraak zouden nemen omdat het regime hun ouders had vermoord

In een zeldzaam interview, met de Amerikaanse journalist Nate Thayer, zou Rode Khmer-leider Pol Pot later zeggen dat hij een ‘zuiver geweten heeft’. Hij erkende wel dat hij tegenstanders van zijn regime uit de weg geruimd heeft, maar ‘dat was onvermijdelijk’. Hij wilde niet toegeven dat het er miljoenen waren. Pol Pot stierf in 1998, officieel aan een hartstilstand, maar Thayer houdt het op zelfmoord door overdosis. 

Thayer had Pol Pot nog kunnen opzoeken in Anlong Veng, helemaal in het noorden van Cambodja. Daar kon hij na de val van zijn bewind nog twintig jaar stand houden in de jungle. De Rode Khmer was niet ‘verdwenen’ na januari 1979. Het heeft ook heel lang geduurd voor er kopstukken van het regime voor een internationaal tribunaal moesten verschijnen. Wellicht zijn nog veel Cambodjanen nooit gestraft zijn voor hun aandeel in de gruwel. Ook dat zorgt ervoor dat deze moeilijke periode nog altijd niet helemaal verwerkt is. 

De moeizame weg naar gerechtigheid

Nochtans bestaat het Rode Khmer-tribunaal, dat net de bedoeling heeft om de waarheid bloot te leggen en de schuldigen te straffen. In november vorig jaar sprak het tribunaal zijn laatste vonnis uit. Twee hoogbejaarde mannen, Nuon Chea (92) en Khieu Samphan (87), kregen een levenslange celstraf. De ene was de rechterhand van Pol Pot. De andere werd het ‘staatshoofd’ van het regime genoemd. Eerder was ook al Kaing Guek Eav, alias Duch (76), tot levenslang veroordeeld. Hij was de commandant van de S21-gevangenis, waar naar schatting 14.000 mensen gefolterd en vermoord zijn. Het zijn de enige verwezenlijkingen van de Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia (ECCC), die in 1997 in samenwerking met de Verenigde Naties in het leven werden geroepen en alles bij elkaar zo’n 300 miljoen dollar hebben gekost. 

‘Op school werd de Rode Khmer maar heel kort behandeld in de geschiedenislessen, terwijl het toch bijna vier jaar geduurd heeft’

Ik praat na over het vonnis met een groepje Cambodjaanse jongeren tijdens een zeldzame discussieavond over het thema, georganiseerd door het Duitse cultuurcentrum Meta house. ‘Dankzij het proces wordt er op z’n minst over die moeilijke periode gepraat’, zegt iemand. ‘Bij ons op school werd de Rode Khmer maar heel kort behandeld in de geschiedenislessen, terwijl het toch bijna vier jaar geduurd heeft.’

Bedenk hoeveel aandacht er in Europese scholen gaat naar opkomst en gevolgen van het naziregime, dat qua wreedheden en aantal slachtoffers te vergelijken is met de Rode Khmer. Meteen na de Tweede Wereldoorlog waren er ook de processen van Neurenberg, die hielpen om de wreedheden een plaats te geven. Hoe kan het dan dat het in Cambodja veertig jaar geduurd heeft om uiteindelijk maar drie vonnissen uit te spreken? ‘Als ze verder zouden graven, komen ze onvermijdelijk uit bij de huidige politici’, zegt iemand. ‘En bij Hun Sen’, fluistert hij erachteraan. De meeste Cambodjanen spreken de naam van hun premier niet hardop uit. Niet uit ontzag, maar uit angst om in de problemen te komen.

Khmer Rouge Tribunal (ECCC) (CC BY 2.0)

In november 2018 werden Khieu Samphan (hier in de foto) en Nuon Chea veroordeeld voor genocide

Omstreden premier

De huidige eerste minister ging in de jaren 60 inderdaad bij de communistische partij. Hij verloor een oog tijdens een vuurgevecht, een detail waar hij zelf graag naar verwijst. Onder de Rode Khmer was Hun Sen troepenleider. Maar hij heeft altijd ontkend dat hij actief aan de genocide heeft meegewerkt. In 1977 liep hij over naar Vietnam. Het zijn de Vietnamezen, die twee jaar later Cambodja binnenvielen, die hem minister maakten in een nieuwe Cambodjaanse regering. In 1985 werd hij premier, op 33-jarige leeftijd. En dat is hij vandaag de dag nog altijd. 

‘Over tien of twintig jaar, als het stof is gaan liggen, zullen mensen beseffen wat een verspilling van tijd en energie dit proces is geweest’

De eerste minister heeft nog meer voormalige Rode Khmer-leden in zijn entourage. Het is alleen nooit helemaal duidelijk wie echt bloed aan zijn handen heeft en wie enkel bevelen heeft uitgevoerd, misschien uit angst om er zelf het leven bij te laten. Het tribunaal kreeg ook de opdracht om enkel de grote kopstukken van de Rode Khmer ter verantwoording te roepen, niet de kleinere partijsoldaten. ‘Dit proces speelt alleen maar in de kaart van premier Hun Sen, het is uiteindelijk een maat voor niks geworden’, zei Victor Koppe aan The Guardian. De Nederlandse advocaat heeft elf jaar lang Nuon Chea – ‘Brother number two’ – verdedigd. ‘Over tien of twintig jaar, als het stof is gaan liggen, zullen mensen beseffen wat een verspilling van tijd en energie dit is geweest.’

Hun Sen heeft inderdaad met zoveel woorden gezegd dat er niet verder gezocht moet worden naar schuldigen. ‘Dat zou Cambodja in een burgeroorlog storten.’ Het is een argument dat hij wel vaker gebruikt om zijn beleid, dat de facto neerkomt op een dictatuur, te verdedigen. Hij verwijst naar de periode van ‘rust en stabiliteit’ die er de laatste vijftien jaar onder zijn bewind gekomen is. Een boodschap die wel aanslaat bij overlevenden van de Rode Khmer. 

Maar dit land heeft een erg jonge bevolking, bijna twee derde is jonger dan 30. Deze generatie is geboren na de burgeroorlog en is niet opgegroeid met angst. Het zijn ambitieuze mensen met plannen en dromen, die vooruit willen kijken en niet langer genoegen nemen met een status-quo. Velen van hen hebben geen tribunaal nodig om het proces te maken van een generatie politici die zo duidelijk hun wortels hebben in dat duistere verleden. 

Nog veel psychologische trauma’s, ook bij kinderen

Ik ben uitgenodigd voor een theatervoorstelling over de Rode Khmer van cultuurcentrum Meta house. Het is bedoeld als therapie. De enige acteurs zijn twee twintigers, die telkens andere personages vertolken. Eerst spelen ze een scène uit de jaren zeventig, met een gevangenisbewaker en een vrouw op de vlucht. Daarna zien we een grootvader, die als oude man terugkijkt op wat er toen gebeurd is en er met zijn kleindochter over praat. Er worden grapjes gemaakt en liedjes gezongen, maar er zitten ook verwijzingen in naar de folteringen en moorden die in de S21-gevangenis van hoofdstad Phnom Penh hebben plaatsgevonden.

De studenten uit het publiek (tussen de 17 en 20 jaar) lijken de lichtjes belerende toon van de voorstelling wel te smaken. ‘Dappere Schildpad’, heet het, wat verwijst naar de moed die ervoor nodig is om ‘uit je schelp te komen’, om je (groot)ouders over die moeilijke periode aan te spreken. ‘Overlevenden van de Rode Khmer denken vaak dat ze moeten zwijgen over wat er gebeurd is, in de hoop dat ze het op een dag zullen vergeten’, vertelt Chun Sopheap van Meta house. ‘Die mentaliteit willen wij veranderen.’

whl.travel (CC BY-NC-SA 2.0)

In het museum maken de vele foto’s van de gevangenen indruk. Ook veel kinderen waren slachtoffer van het regime

Dat verhalen niet makkelijk doorverteld worden, bleek ook uit een onderzoek van de Pablo Alto-universiteit in Californië. Cambodjaanse jongeren kregen vragen over het verleden van hun ouders en over hun opvoeding. Velen wisten niet wat hun ouders precies hebben meegemaakt tijdens de periode van de Rode Khmer. Dat het ‘erg’ was, dat wisten ze. Maar als de onderzoekers concrete vragen stelden als, zoals ‘Zijn je ouders gefolterd?’ of ‘Hebben ze iemand voor hun ogen vermoord zien worden?’, moesten veel deelnemers aan de test het antwoord schuldig blijven.

Bovendien geloven veel jongeren de verhalen over hongersnood of geweld niet. De gruwel van de Rode Khmer kwam tot voor kort amper aan bod op school en de overheid wil liever niet dat er te diep in die geschiedenis gegraven wordt, door betrokkenheid van de huidige generatie politici. 

Partij als referentiekader

Na de voorstelling wil ik van de jongeren uit het publiek weten hoe zij thuis met dit thema omgaan. ‘Ik heb erover gepraat met mijn vader’, zegt een meisje. ‘Hij is als kind van zijn ouders gescheiden en werd verplicht om te werken – veel te zware arbeid voor een kleine jongen.’ De Rode Khmer haalde inderdaad kinderen weg uit hun vertrouwde omgeving omdat ze de partij als referentiekader moesten zien en niet het gezin. Er waren ook veel gedwongen huwelijken. Daardoor heeft die generatie het moeilijk om affectie te tonen of emoties te uiten. Sommige jongeren nemen die gesloten houding van hun ouders over. ‘Mijn vader was nog een kind ten tijde van Pol Pot’, vertelt Thearith, een jongen uit het gezelschap. ‘Maar ik vind het heel moeilijk om met hem over gevoelige thema’s te praten. Hij houdt van daden, niet van woorden.’ Voor Thearith voelt het ongemakkelijk om over de Rode Khmer te praten.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws

‘Ergens in deze groep zitten de politici van morgen. Ik wil dat jullie weten wat er gebeurd is, om dezelfde fouten in de toekomst te vermijden’

Acteur Sangthorn neemt mij mee naar Areiksat, vlakbij hoofdstad Phnom Penh, aan de overkant van de Mekong-rivier. Hij stelt me voor aan zijn moeder, die hier tijdens de jaren 70 verplicht werd om rijst te oogsten op het land. ‘Hele dagen lang’, herinnert ze zich. ‘We hadden geen tijd voor onszelf en als we een fout maakten of te traag werkten, werden we geslagen.’ Voor hij bij de theatervoorstelling Dappere Schildpad terecht kwam, had Sangthorn zijn moeder al uitgevraagd over die periode. ‘Hij stelde vragen en ik antwoordde’, vertelt de kranige vrouw. ‘Dat was niet altijd makkelijk en er zijn vaak tranen gelaten, maar ik wilde dat hij alles zou weten van wat er toen gebeurd is.’

Verhalen uit eerste hand horen werkt erg therapeutisch. Daarom laat Meta House de Rode Khmer-overlevenden ook zelf met de jongeren in gesprek gaan, nu het nog kan. ‘Ergens in deze groep zitten de politici van morgen’, vertelt Sokha, die vandaag is uitgenodigd. ‘Ik wil dat jullie weten wat er gebeurd is, om dezelfde fouten in de toekomst te vermijden.’

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.