China bouwt naarstig verder aan Nieuwe Zijderoute in Europa. En wat doet Europa?

Het is zomers warm in Novi Beograd. Ooit werd dit stadsdeel uit de grond gestampt op een stuk moerasland ten westen van het centrum van de Servische hoofdstad Belgrado. Gestandaardiseerde arbeiderswoningen en het enorme Paleis van Servië moesten na de Tweede Wereldoorlog de triomf van het Joegoslavische communisme inluiden. Anno nu zijn de genummerde huizenblokken vervallen en bedekt met graffiti. Rappers en punkbands schrijven nummers over het straatleven in de wijk. Een wantrouwig kijkende man in een trainingsbroek laat zijn hond uit tussen de roestige schommels.

Op een groen grasveld tegenover een bizar vormgegeven leegstaand winkelcentrum staart een bronzen beeld van de Chinese filosoof Confucius in de oneindigheid. Achter hem staan talloze hijskranen met daarop Chinese karaktertekens. Twintig jaar geleden werd tijdens de Kosovocrisis de Chinese ambassade op deze precieze plek door Amerikaanse bommen tot een ruïne gereduceerd. Nu bouwt staatsbedrijf Shandong Hi-Speed uit Jinan hier een massief Chinees cultuurcentrum.

Over twee jaar moet dat gereed zijn en zal de wijk overlopen met bezoekers uit China, hoopt de Servische ober Aleksandar van Chinees restaurant Shangri La: ‘We zijn nu ongeveer twee jaar open. Er komen al jaren steeds meer Chinezen naar Belgrado en die willen allemaal goed kunnen eten als ze in het buitenland zijn.’ Hij wijst naar de enorme bouwput naast het restaurant. ‘Na de opening van het cultuurcentrum kunnen we écht goed zaken gaan doen.’

Shangri La is eigendom van een Chinese vastgoedinvesteerder. Vooralsnog is het restaurant nagenoeg leeg. Op de kaart van prijken uitsluitend traditionele Chinese gerechten. Naast Tangyuansoep (dessertsoep met rijstballetjes) kun je tofu in pittige Sichuankruiden bestellen, gekruide aubergine en Pekingeend. In de hoek staat een uit de kluiten gewassen aquarium met karpers naast een veel te luxueuze cocktailbar. Het personeel staat buiten in de zon sigaretten te roken.

Wachten op Europa

De banden tussen China en Servië zijn de laatste jaren snel aangehaald. Overal in Belgrado duiken Chinezen op. Stelletjes maken selfies in het oude stadscentrum, Chinese zakenlui zitten in de ontvangstruimte van het ministerie voor Transport te wachten en in de Kathedraal van de Heilige Sava maakt een groep mannen uit Xi’an foto’s van de met kitscherig bladgoud beklede tombe.

In 2016 versoepelden Servië en China de onderlinge visumafspraken. Sindsdien nam het aantal Chinese toeristen in het Balkanland snel toe, vertelt staatssecretaris Imre Kern trots: ‘Onze president heeft een goede relatie met Chinees president Xi Jinping. Dat persoonlijke contact is een belangrijke voorwaarde om zaken te kunnen doen met Chinezen.’

Belgrado voert al sinds 2014 toetredingsgesprekken met de Europese Unie, maar in dat stroperige proces verschijnen steeds weer nieuwe beren op de weg

Imre Kern is staatssecretaris van Transport en heeft een ruime werkkamer op de achtste verdieping van het ministeriegebouw. Zijn ministerie is de spil van de steeds intensievere samenwerking tussen China en Servië. Belgrado voert al sinds 2014 toetredingsgesprekken met de Europese Unie, maar in dat stroperige proces verschijnen steeds weer nieuwe beren op de weg. Desondanks mag Servië wel al aanspraak maken op 1,1 miljard euro uit een speciaal EU-fonds voor kandidaat-lidstaten. Maar de regering leent liever geld van China, bromt Kern. Hij neemt een dikke map uit zijn bureaulade en laat een lange opsomming zien van alle Chinese infrastructuurprojecten in zijn land.

In december 2015 voltooide staatsbedrijf China Road and Bridge Corporation (CRBC) als eerste Chinese bedrijf een brug van 255 miljoen dollar over de Donau. Dat hele project werd gefinancierd met leningen bij de Chinese Export-Import Bank (Exim Bank). Naast het cultuurcentrum bouwt Shandong Hi-Speed eveneens een snelweg van 300 miljoen dollar ten zuiden van Belgrado en de China Communication Construction Company (CCCC) realiseert in de bergen van Zuid-Servië tunnels voor een internationale snelweg. Die moet bij de grens met Montenegro dan weer aansluiten op een tracé dat aan Montenegrijnse kant wordt gebouwd door (alweer) CRBC.

Bij elkaar opgeteld zijn dat gedurfde investeringen voor een economische dwerg als Servië. Kern kucht, kijkt naar zijn telefoon. ‘Het is vreselijk duur om door bergachtig gebied een snelweg te bouwen’, geeft hij toe. ‘Maar de Servische economie groeit en het staatsbudget is onder controle. Zo snel zullen we dus niet in de schulden geraken. Volgende vraag graag.’

Van fabriek van de wereld tot stralend middelpunt

De Chinese draak roert zich steeds duidelijker op het wereldtoneel. Na de voorzichtige economische opening eind jaren zeventig, veranderde China eerst in de fabriek van de wereld en is nu – onder het leiderschap van Xi Jinping – klaar voor de volgende stap: economisch doorgroeien en politieke invloed verwerven.

Lees ook

Sinoloog Pascal Coppens: ‘De EU moet eensgezind de dialoog met China aangaan’

Daarom rolde het Chinese leiderschap de afgelopen jaren een ingenieus plan uit waarbinnen verschillende initiatieven elkaar aanvullen en versterken. Het industriële meesterplan “Made in China 2025” moet het Hemelse Rijk veranderen van een gigantische werkplaats in een hoogwaardige economie die straks zelf laptops, chemische producten en auto’s kan exporteren. Onder de naam Belt & Road Initiative (BRI) herbouwt China de klassieke Zijderoute en legt tot in Europa toe wegen, bruggen, havens, overslagterminals en treinrails aan. Staatsbanken als Exim Bank, of de recentelijk als concurrent voor de Amerikaanse Wereldbank opgerichte Asian Infrastructure Investment Bank (AIIB) verstrekken de leningen daarvoor. Landen die deel willen uitmaken van de Chinese Nieuwe Zijderoute kunnen met dat van China geleende geld vervolgens Chinese staatsbouwbedrijven (CRBC, CCCC of Shandong Hi-Speed bijvoorbeeld) inhuren. Zo moet de hele Euraziatische landplaat veranderen in een grenzeloos handelsnetwerk – met China als stralend middelpunt.

Sinds 2012 sloten Polen, Roemenië, Hongarije, de drie Baltische Staten, Servië en Griekenland zich al aan tot het Chinees-Europese samenwerkingsverband

Sinds 2012 organiseert Beijing onder de naam 16+1 (sinds kort 17+1) ieder jaar een topontmoeting met de regeringen van zestien landen in Oost-Europa en de Balkan. Polen organiseerde de eerste top in Warschau en schuift sindsdien steeds netjes aan, net als Roemenië, Hongarije, de drie Baltische Staten en Servië. Tijdens de meest recente top in het Kroatische Dubrovnik is ook Griekenland toegetreden tot het Chinees-Europese samenwerkingsverband.

Tijdens de bijeenkomsten staat de bouw van infrastructuur in Oost-Europa door Chinese bedrijven elk jaar weer hoog op de agenda. Maar of dat Balkanlanden als Montenegro of Servië echt iets gaat opleveren, is de vraag. Onderzoeksjournalisten van het Servische tijdschrift Novi achterhaalden dat de (toch al niet malse) schuld van 3,5 miljard dollar die Belgrado nu al heeft uitstaan bij verschillende Chinese staatsbanken, dankzij alleen al de snelweg naar Montenegro gaat verdubbelen. Desondanks bouwt China vrolijk verder in Servië.

Kern wijst naar een kaart vol met dikke lijnen kriskras door de hele regio. Als alle plannen van de Servische regering gerealiseerd zijn, ligt er vanuit Belgrado straks een directe verbinding naar de Roemeense hoofdstad Boekarest, is er een hogensnelheidstreinverbinding met Hongarije, een trein naar Oostenrijk, een snelweg richting Griekenland en is de haven van Bar in Montenegro via de nieuwe snelweg door de bergen direct bereikbaar vanuit Belgrado. ‘Dat is goed voor Servië, maar ook voor het Europese bedrijfsleven’, benadrukt Kern. ‘Audi en BMW produceren hun auto’s tegenwoordig in Hongarije omdat de lonen in Oost-Europa lager zijn. Renault zit in Roemenië en Siemens heeft een fabriek in de Servische vrijhandelszone. Bedrijven uit de EU gaan hartstikke meeprofiteren van de Nieuwe Zijderoute die China aan het bouwen is.’

Een snelwegproject van 809 miljoen euro

Een elf uur durende treinreis ten zuiden van Belgrado ligt de Montenegrijnse hoofdstad Podgorica. Het piepkleine landje is pas sinds 2006 onafhankelijk. Een aanzienlijk deel van de zeshonderdduizend inwoners woont in de hoofdstad, er is geen eigen munt (Montenegro gebruikt de euro) en het land is een hotspot voor sigarettensmokkel en drugshandel. Montenegro is het enige land in Europa zonder ook maar een meter snelweg. Maar dat gaat snel veranderen.

Een dikke twintig minuten rijden buiten Podgorica schiet een enorm infrastructuurproject uit de grond: hier bouwt China Road and Bridge Corporation (CRBC) aan de Montenegrijnse helft van de snelweg naar Belgrado. Vanuit een azuurblauwe rivierbedding torenen tweehonderd meter hoge brugpijlers tussen twee bergkammen de lucht in. Cai Lei Lei draagt een rode bouwhelm en een zonnebril. Hij woont in een kampement van witte barakken onder de brug. Verderop op het bouwterrein staat een groep Chinezen in de brandende zon staalkabels te vlechten. ‘Ik ben de enige hier die jonger is dan veertig’, vertelt de 24-jarige Lei lachend. Een collega loopt verbaasd kijkend langs met een fles groene thee. ‘Zoals iedereen werk ik een half jaar aan dit project en vertrek dan voor een maand terug naar huis. Ik verdien hier een maandsalaris van vijftienhonderd euro. Dat is voor Chinese begrippen veel geld.’

Ongeveer tweehonderd Chinese werklui wonen en werken hier dag en nacht onder en aan de brug. De Montenegrijnse hoofdingenieur van CRBC is een grote man met borstelige wenkbrauwen. Hij spreekt geen Engels en geen Chinees. Om toch te kunnen communiceren vertaalde Lei enkele standaardzinnetjes uit het Chinees naar het Montenegrijns, laat hij zien op zijn telefoon.

Tussen de witte gebouwtjes liggen moestuintjes, wasruimtes en een heus basketbalveld. Werkkleding hangt buiten in de zon te drogen. In een kleine keuken staat een kok noedels te bereiden voor de lunch. Op zijn koksuniform prijkt prominent de rode vlag van de Chinese Volksrepubliek. Lachend neemt hij een selfie met de buitenlandse journalist. ‘We werken zeven dagen per week’, vertelt Lei terwijl hij trots foto’s laat zien van de bouwwerkzaamheden. ‘Het is mooi hier in Montenegro. Maar tijd om buiten de bouwplaats rond te kijken heb ik niet. Podgorica? Daar ben ik nog nooit geweest.’

Naast de torenhoge brug boort CRBC tunnels, legt asfalt aan en zet bruggen neer in het imposante Montenegrijnse berglandschap. Het volledige snelwegproject kost de overheid 809 miljoen euro – geleend bij de Chinese Exim Bank. Het traject buiten Podgorica had eigenlijk dit voorjaar al gereed moeten zijn, vertelt onderzoeker Dejan Milovac van anti-corruptie-ngo MANS. De deadline is inmiddels uitgesteld tot najaar 2020.

Bouwkosten mogen bij “onvoorspelbare en onvoorziene werkzaamheden” onbeperkt  verhoogd worden door  het Chinese staatsbouwbedrijf CRBC

Milovac vreest dan ook dat de snelweg Montenegro veel meer geld gaat kosten dan begroot. In het bouwcontract staat zelfs expliciet vermeld dat de bouwkosten bij ‘onvoorspelbare en onvoorziene werkzaamheden’ onbeperkt verhoogd mogen worden door CRBC, vertelt hij: ‘Een lening van bijna een miljard euro is veel geld voor een klein land als Montenegro. In het contract met Exim Bank staat dan weer dat de Chinezen het recht hebben om activa of hulpbronnen op te eisen bij wanbetaling. Of het China daarom te doen is, kan ik niet bewijzen. Maar ik denk ook niet dat ze zouden terugdeinzen voor het claimen van de zeehaven van Bar bij een betalingsachterstand. Dan komt het natuurlijk goed uit als Bar via die snelweg dan toevallig netjes verbonden is met het binnenland, denk je niet?’

MANS houdt kantoor in een rustige buitenwijk van Podgorica. Smalle straatjes en laaghangende fruitbomen geven de wijk een prettig mediterrane sfeer. Voor de kantoorpoort staat een busje met EU-vlaggen erop: de activiteiten van MANS worden gefinancierd uit een Europees fonds.

Milovac klapt zijn laptop open en laat haarscherpe dronebeelden zien van verschillende CRBC-bouwlocaties in de bergen ten noorden van Podgorica – een gebied met de status van UNESCO-Werelderfgoed. Op de beelden is te zien hoe het Chinese bouwbedrijf bouwafval in de natuur dumpt, bossen vernielt en zelfs de complete loop van een rivier veranderde. Milovac: ‘Op zo’n grote schaal afval storten kan in een klein land als Montenegro kan onmogelijk zonder medeweten van de lokale politiek. Helaas heeft de regering alle projectinformatie staatsgeheim verklaard en kan CRBC gewoon doen waar het zin in heeft.’

En de Europese reactie? 

Volgens kenners van de regio is het totale gebrek aan reactie vanuit Brussel op de Chinese bouwactiviteiten op de Balkan opvallend. Na het besluit van de Europese Commissie om het bijna failliete Griekenland in ruil voor noodleningen een hele reeks privatiseringen op te dringen, sloeg het Chinese staatsscheepvaartbedrijf Cosco (China Ocean Shipping Company) al zijn slag. Het is nu eigenaar van de Griekse containerhaven in Piraeus.

Dat veel van de Chinese infrastructuurinvesteringen op de Balkan en in Oost-Europa op zijn minst handig lijken als nieuwe transportroutes om het Europese hartland voor Chinese zeevracht, zou in Brussel wat meer wenkbrauwen kunnen doen fronsen. Na jarenlange radiostilte presenteerde de Europese Commissie in maart 2019 eindelijk een nieuwe EU-Chinastrategie. In de diplomatieke EU-wandelgangen duikt langzaamaan het vermoeden op dat Beijing door financiële en politieke banden aan te knopen met EU-lidstaten en aspirant-leden indirect invloed kan uitoefenen op EU-beleid.

‘China is tegelijkertijd een samenwerkingspartner waarmee de EU nauw op elkaar afgestemde doelen deelt, een onderhandelingspartner met wie de EU een balans moet vinden, een economische concurrent die streeft naar technologisch leiderschap en een systemische rivaal die een ander politiek model promoot,’ schrijft de Europese Commissie. Een woordvoerder van de Europese Commissie laat in een e-mailreactie weten dat de Chinese investeringen op de Balkan ‘kansen kunnen bieden aan de regio’, maar ook dat ze ‘sociaaleconomisch en financieel gezien vaak niet duurzaam zijn, kunnen resulteren in een hoge schuldenlast en daardoor de overgave van strategische hulpbronnen aan China.’

In het chique CentreVille Hotel in het centrum van Podgorica vond in juni 2019 een conferentie plaats over zeven jaar toetredingsonderhandelingen tussen Montenegro en de EU. Montenegrijns president Dusko Markovic was aanwezig, net als het hoofd van de EU-delegatie in Montenegro. Zakenmensen, journalisten en politiek medewerkers verzamelden zich in een ruime conferentieruimte op de eerste verdieping. Buiten stonden zwarte diplomatenauto met geblindeerde ramen geparkeerd. Binnen was er geen sprake van noemenswaardige beveiliging.

‘Of landen de samenwerking willen aangaan met China is hun eigen soevereine beslissing’

Twee derde van de Montenegrijnen is voorstander van EU-lidmaatschap, hield president Markovic de aanwezigen voor. Maar EU-ambassadeur Aivo Orav benadrukte op ijzige toon dat er nogal wat schort aan het functioneren van de rechtstaat in Montenegro, de betrouwbaarheid van de verkiezingsuitslagen en de strijd tegen smokkel. In het jaarlijkse landenrapport over Montenegro merkt de Europese Commissie eveneens op dat het prestigieuze snelwegproject de Montenegrijnse schuld bij China tot recordhoogte heeft doen stijgen. ‘Die torenhoge schuldenlast is onze voornaamste zorg’, vertelde Orav in een kort gesprek na afloop van de conferentie. ‘Of landen de samenwerking willen aangaan met China is echter hun eigen soevereine beslissing. Daarop ga ik verder geen commentaar leveren.’

Gunstigere leenvoorwaarden zonder ellenlange procedures

De werkkamer van staatssecretaris Imre Kern in Belgrado kijkt uit op de resten van het voormalige Servische militaire hoofdkwartier. Ook dat werd tijdens de Kosovocrisis vernietigd door NAVO-bommen. De ruïne wordt door de Servische autoriteiten intact gehouden als een permanente herinnering aan de Amerikaanse agressie. China is daarentegen al jaren loyaal aan de Servische regering.

Servië is een Europees land dat dolgraag EU-lid wil worden, zegt Kern met nadruk. Maar zolang Brussel geen prioriteit maakt van Servische toetreding, zal Belgrado op zoek gaan naar andere ontwikkelingspartners, vertelt de staatssecretaris: ‘Hoe je het ook wendt of keert, de Chinezen hebben altijd een goed financieel aanbod. Als we bij een Chinese bank geld lenen, krijgen we dat tegen twee procent rente met een looptijd van twintig jaar en is het hele bedrag binnen twee maanden overgemaakt. Dat zijn veel gunstiger leenvoorwaarden dan we bij Europese banken krijgen, die ook nog eens een veel te ingewikkelde en ellenlange procedures hanteren.’

Kern neemt zijn telefoon op en gebaart dat er nog vijf minuten over zijn om vragen te stellen. ‘Wij hebben een erg prettig en open contact met de EU-delegatie hier in Belgrado’, besluit hij op diplomatieke toon. ‘Ik hoop echt dat Servië in de toekomst een volwaardig EU-lid wordt. Maar tot die tijd heeft Servië meer dingen te doen dan alleen maar EU-richtlijnen opvolgen. Wij moeten doen wat goed is voor de toekomst van ons land.’