Burgerlijk ongehoorzaam of cognitief dissonant?

Mijn allereerste daad van burgerlijke ongehoorzaamheid was even bescheiden als onnozel.

Het vijfde middelbaar. De door mij vurig gehate les fysica. Een leraar die ons even vurig terughaatte of althans die indruk gaf. Na een half uur oreren over een of ander natuurkundig fenomeen waarvan ik helaas niets heb onthouden, werden wij geacht een toets af te leggen over datzelfde fenomeen. Uit het gemor dat opsteeg uit de schoolbanken viel af te leiden dat minstens de helft van de welwillende leerlingen niets had begrepen van wat er was gezegd.

Beleefd, maar gedempt protest bleek vergeefs. Het enige wat ik me voorts herinner van dat uur les is dat ik me heb omgedraaid en wijdbeens met m’n rug naar de verbouwereerde en woedende leraar ben gaan zitten, als blijk van onverzettelijk protest tegen dit stuitend onrecht. Helpen deed het overigens niet. Dat ik gebuisd was voor de toets in kwestie spreekt vanzelf.

De hardnekkigheid waarmee mensen hoofd en voeten in het zand stoppen is ontmoedigend, en bij momenten ronduit tergend.

Nog steeds verdraag ik ze niet, de regels, orders en autoriteiten die niemand dienen en enkel redeloos straffen. Ik ben dan ook vrij immuun voor argumenten van het genre 'Dat is nu eenmaal de wet/het reglement/de afspraak'. Wanneer wetten, reglementen en afspraken negatief uitdraaien voor mensen die geen schuld treft, dan verander je ze. Voortschrijdend inzicht heet dat.

Ik ben vast niet de enige die de indruk heeft dat inzichten belachelijk weinig voortschrijden. De hardnekkigheid waarmee mensen hoofd en voeten in het zand stoppen bij aanslepende heikele kwesties is ontmoedigend, en bij momenten ronduit tergend.

We weten dat mensen arm zijn, maar we worden pas boos als aan onze woonbonus en onze erfenis wordt geraakt. We weten dat we ons eigen klimaat gestaag om zeep helpen, maar blijf met je fikken van onze salarisauto, onze halve kilo blauw-wit en onze goedkope vliegreis.

We beseffen dat er mensen in nood zijn, maar kunnen ze alstublieft ver van hier noodlijdend blijven? Vreedzaam protest van jongeren en klimaatactivisten vinden we ongehoord, maar boze boeren die wegen blokkeren hebben altijd gelijk.

Hoaxes, nepnieuws, pseudodeskundigen

Waar het mis ging met de logica en de vooruitgang van de menselijke intelligentie lijkt een gepaste vraag.

Het vervelende antwoord is misschien dat er niets scheelt met de menselijke intelligentie. Wij zijn niet met z’n allen dommer geworden dan we al waren.

Wat mensen ervan weerhoudt te handelen naar kennis en feiten is niet een gebrek aan die kennis en feiten, maar cognitieve dissonantie: de onaangename spanning tussen opvattingen, kennis, ideeën enerzijds en het handelen anderzijds. Je weet dat iets niet deugt, niet waar is of schade berokkent, maar je doet het toch. Die spagaat tussen weten en doen, tussen ratio en gevoel, is onaangenaam. Zo slim zijn we dus wel.

Om dat vervelende gevoel te sussen, gaan mensen op zoek naar argumenten die hun gedrag goedpraten; of die argumenten degelijk en waarachtig zijn, doet er in dat accute stadium niet meer zo veel toe. Hoaxes, nepnieuws, pseudodeskundigen worden even gretig verwelkomd en omarmd als degelijke expertise.

Mensen zouden hun onbehagen ook kunnen wegwerken door hun gedrag aan te passen aan de feiten en te erkennen dat ze zich hebben vergist, maar die optie blijkt emotioneel en sociaal gezien onnoemelijk veel moeilijker.

Het verklaart perfect waarom mensen liever een voormalig judocoach geloven dan een wetenschapper; waarom ze meer verdragen van protesterende boeren dan van spijbelende tieners. De judocoach en de boeren bedreigen hun levensstijl niet en komen niet met dwingende, ongemakkelijke waarheden die hun doen en laten in vraag stellen.

De impliciete boodschap van de cognitief dissonante mens is: 'Laat mij met rust', een gevoel dat ik perfect herken. Zelf word ik ook liefst van al met rust gelaten. Ik wil het ook allemaal niet weten, de onheilstijdingen en de apocalyptische rapporten, het nieuws over doffe ellende en treurnis wereldwijd. Blij wordt een mens er niet van.

De menselijke psyche bespelen

Ik heb niets tegen blijdschap. Ik gun iedereen een dosis blijheid en comfort. In mijn ideale wereld heeft iedereen zelfs genoeg van beide, een wensdroom die mij elke dag wat minder waarschijnlijk lijkt.

De schaamteloos bescheiden ambities van de kersverse Vlaamse regering inzake klimaat en armoedebestrijding staan bol van de cognitieve dissonantie, keurig verpakt als “realisme”.

Feit is dat veel mensen bijzonder weinig reden tot blijdschap hebben. Ze zijn al blij wanneer ze erin slagen hun kinderen te eten te geven en wanneer er geen schimmel op de slaapkamermuren staat.

Ook klimaatwetenschappers zien weinig aanleiding tot blijdschap. Ik benijd ze niet, de experten en onderzoekers die hun dagen roemloos slijten met het in kaart brengen van smeltende gletsjers en poolkappen, zinkende eilanden en uitstervende soorten; met het voorspellen van ellende als watertekort, extreme droogte, overstromingen en andere weerkundig onheil.

De schaamteloos bescheiden ambities van de kersverse Vlaamse regering inzake klimaat en armoedebestrijding staan bol van de cognitieve dissonantie, keurig verpakt als “realisme”. Met een gebrek aan intelligentie heeft dit regeerakkoord weinig te maken, met het vakkundig bespelen van de menselijke psyche des te meer. Geen betere bondgenoten voor machthebbers met een eigen agenda dan burgers die met rust gelaten willen worden.

En dus zijn we boos op spijbelende tieners en vreedzame betogers die geen vlieg kwaad doen, en maken we onszelf wijs dat het klimaat zichzelf wel redt. We voelen ons bedreigd door jonge vrouwen die de planeet willen redden, maar niet door de aantoonbare teloorgang van de planeet zelf.

We vinden armoede wel sneu, maar kopen rommel uit uitgebuite kinderhandjes. We zwaaien driftig met de wet voor de ogen van activisten, maar kruipen dronken achter het stuur en betalen de aannemer in het zwart. Het houdt allemaal geen steek, maar dat doet er niet toe. Zolang we denken dat men ons met rust laat.

Het is wachten op het moment waarop we niet langer met rust worden gelaten, waarop zelfs de meest ervaren cognitief dissonante burger zichzelf niet meer gelooft. Hopelijk is het dan nog niet te laat.