"Fuocoammare", een aangrijpend portret van het eiland Lampedusa

Met de uitspraak “Wir schaffen das” van Duits bondskanselier Angela Merkel nog vers in het geheugen, stond de Berlinale begin dit jaar in het teken van de migratiecrisis. In Berlijn verblijvende vluchtelingen werden uitgenodigd op filmvertoningen en in zowat elk interview kwam de problematiek ter sprake. 

De Chinese kunstenaar-activist Ai Weiwei, die ook al poseerde als het verdronken Syrische jongetje Alan, pakte het Konzerthaus in met oranje reddingsvesten. En op het Cinema for Peace-gala dat daar plaatsvond maakten gedistingeerde gasten selfies met een brede glimlach om de mond en een blinkend thermische deken om de schouders. Welmenend maar tactloos. 

In deze context presenteerde Gianfranco Rosi zijn nieuwe documentaire Fuocoammare. Ook hij gebruikt (in benauwende close-ups) het visueel sterke, maar beladen beeld van de isolatiedekens. Van de zee geplukte vluchtelingen warmen zich ermee op, onderweg naar het Italiaanse eiland Lampedusa en vervolgens het Europese vasteland. Ook zij die het niet halen, elke lijkenzak is er een te veel, filmt Rosi. 

Toch zijn de kernpersonages van Fuocoammare vooral de bewoners van Lampedusa, zoals dokter Pietro Bartolo, recent nog te zien in de Vlaamse documentaire No Man is an Island van Tim De Keersmaecker. Terwijl de migranten anoniem en meestal vluchtig het beeld en het eiland verlaten, blijft de lokale vissersgemeenschap ter plekke. Hun bestaan in een transitzone tussen Fort Europa en de wijde wereld sluit aan bij Rosi’s interesse voor locaties en mensen op een zekere afstand van het voortrazende leven. 

Debuutfilm Boatman volgde de gids uit de titel op de Ganges, een druk bezochte heilige plek die tevens een toeristische trekpleister is. De Mexicaanse huurmoordenaar uit El Sicario, Room 164 getuigt over zijn leven aan gene zijde van de wet voor hij zijn drugkartel achter zich liet en een prijs op zijn hoofd kreeg. 

En in zowel Below Sea Level (over de relaties, ruzies en vriendschappen van een “residentially challenged community” in de Californische woestijn) als Sacro GRA (vignetten van mensen die nabij de Ring om Rome leven) leiden de personages een – al dan niet zelfgekozen – bestaan aan de rand.

Vluchtelingen laten hun hele hebben en houden achter op zoek naar het eldorado, of toch minstens een veiliger bestaan, in een oud Europa dat zijn winsten uittelt en zijn verliezen opstapelt. 

Romantiek van de outcast, van hen die niet volledig in de zichzelf voortjagende wereld lijken te staan, is eveneens te vinden in Fuocoammare. Dat geldt voor een oudere dame die in haar slaapkamer heiligenbeeldjes afstoft, maar ook voor het meest meeslepende personage van de film: het jongetje Samuele.

Zijn prille leeftijd laat hem toe nog onbekommerd te zijn. Al zal zijn luie oog hem niet blijven verhinderen alles scherp te zien. Oorlogje spelen, ’s nachts met een zaklamp een vogelnest zoeken of misselijk worden tijdens de vaarlessen van zijn vader lijken wel een voorbode van wat komen gaat. Zo schuurt de melancholie van het dorpse bestaan tegen de wanhoop van de haveloze vluchtelingen. 

Op de lokale radio weerklinkt een trieste foxtrotjazz – de titel van de film komt van een lied over een schip dat tijdens de Tweede Wereldoorlog voor de kust van Lampedusa in vlammen opging – terwijl even later de noodoproepen van de kustwacht het nachtelijke niets indrijven. 

Vluchtelingen laten hun hele hebben en houden achter op zoek naar het eldorado, of toch minstens een veiliger bestaan, in een oud Europa dat zijn winsten uittelt en zijn verliezen opstapelt. 

Fuocoammare plaatst verloren onschuld naast onmiskenbaar leed. De tot symbolische vertelling gestileerde observatie van Rosi laat geen gemakkelijk engagement toe, maar legt de vinger op een intens gemis. Ook voor hen die klaar kijken.

Deze recensie verscheen eerder in filmtijdschrift Filmmagie.