Turkije: De opmars van de Fethullah Gülenbeweging

De groep van moslims die zich laten inspireren door de religieuze figuur Fethullah Gülen kent een bloeiende groei in Anatolië. Voor seculier Turkije zijn de Fethullahci echter een doorn in het oog. MO* sprak in Istanbul en Diyarbakir met voor- en tegenstanders van de Gülenbeweging.

  • Tine Danckaers Het uitzicht op de miljoenenstad vanuit het Coskun College is indrukwekkend. Tine Danckaers

‘Wij streven drie doelen na: onderwijs, onderwijs, en onderwijs.’ Dit devies in het Engels –één van de tientallen op de trappen van het Coskun College– illustreert dat de leerlingen hun schooltijd hier niet moeten verkwanselen. Hier heerst discipline. Coskun College ligt in het Anatolische deel van Istanbul, in de residentiële wijk Üsküdar, hoog op de groene heuvels van Camlica. Niet alleen het uitzicht op de miljoenenstad en de Bosphorus is indrukwekkend. Deze school, een uitgekiend geheel van gebouwen met klaslokalen, cinema, polyvalente ruimte en sportcomplex met zwembad ademt prestige, kwaliteit, moderniteit en creativiteit uit.
‘We hebben een team van 117 leerkrachten op 1097 leerlingen. Dat betekent één leerkracht voor tien kinderen, in het staatsonderwijs is dat één op 55 kinderen. Ons doel is dan ook om de leerlingen zoveel mogelijk bij te staan in hun lesprestaties en hen te vormen tot wereldburgers’, vertelt de hoofdleraar.
Coskun College staat aan de top van het onderwijs in Turkije: ze behoort tot de twintig beste scholen in de top duizend van Turkse kwaliteitsscholen. Ouders zetten hun kinderen op de wachtlijst en betalen jaarlijks 7000 euro inschrijvingsgeld voor dit privéonderwijs. ‘Het staatsonderwijs –weliswaar gratis– deugt niet, het is failliet, en dus zijn mensen bereid dat te betalen’, besluit het schoolhoofd. ‘En neem van me aan, het inschrijvingsgeld is veeleer aan de bescheiden kant.’
Conform de Turkse wetgeving is deze privéschool seculier, maar ze is opgericht door de Fethullahci of aanhangers van de spirituele islamitische leider Fethullah Gülen, één van de meest invloedrijke mensen in Turkije. Het pedagogisch project is geïnspireerd door Gülens streven naar vooruitgang, verlichting en ontwikkeling. Religiositeit blijft daarbij voorbehouden voor de privésfeer.

Netheid en etiquette


Meer dan 500 scholen, zowel secundaire scholen als universiteiten, werden wereldwijd onder de vlag van Fethullah Gülen opgericht. Meer dan honderd van deze secundaire scholen bevinden zich in Turkije, en er zijn tal van naschoolse studiecentra om potentiële drop-outs  te laten doorstromen naar een reguliere schoolcarrière. Dat zijn de cijfers die onderzoekers en de beweging telkens zelf naar voor schuiven. Maar gezien de Gülengemeenschap groeit, en er jaarlijks scholen bijkomen, ligt hun aantal wellicht een pak hoger, met een opvallende en nieuwe verschuiving naar de Koerdische regio.
De eenvoud van het studiecentrum voor jongens in Sur District in Diyarbakir staat in schril contrast met de uitgestalde bekers in de etalagekasten van Coskun College in de buitenwijken van Istanbul. Sur District is een verpauperde wijk in het oude stadsgedeelte, vooral bewoond door arme Koerdische families. Zakenmannen, verbonden aan Tuskon, een nog jonge Turkse confederatie van 9000 industriëlen en zakenmannen die dicht bij de Gülenbeweging staan, sponsorden in Diyarbarkir studiecentra en leeskamers voor jongens en meisjes.
De westerse moderniteit, die de Gülenorganisaties in Istanbul zo typeert, is hier nog niet doorgesijpeld. Hier regeert de oosterse cultuur: de schoenen gaan uit, de thee wordt gedronken in een theehoek met kussens op de grond. Maar ook hier vallen de onberispelijke maatpakken op. Mensen die de Gülenschool hebben doorlopen, hechten belang aan netheid en etiquette.
‘Dit studiecentrum is geen overbodige luxe, het wemelt op de straat van “opgegeven kinderen”, die bedelen, stelen en benzine snuiven. We plukken ze van straat en trachten met hun ouders te onderhandelen zodat ze hun kinderen hierheen sturen’, aldus de coördinator van het centrum. De regering belooft al jaren financiële hulp voor deze regio, maar die blijft achter. De economische en sociale ontwikkeling blijft op die manier een halve eeuw verwijderd van de West-Turkse steden.

Verankering


Süksü Karaco is dertien, en van de acht anderen kinderen de enige thuis die mag studeren. De plaatsen zijn beperkt. Muhterrem, mijn gastheer, gids en tolk, kent de situatie. Hij komt zelf uit een dorpje, uit een gezin van negen jongens. ‘Ik werd opgepikt toen ik in Mus op zoek ging naar een studentenhuis. Om ergens binnen te geraken, moest je een test afleggen, ik kon zelfs de vraag niet lezen. Ik werd toch opgepikt en toegelaten tot een studiecentrum. Toen ze na één jaar zagen dat ik verbeterde, kreeg ik een beurs om in Izmir te gaan studeren. Daar heb ik mijn secundaire school doorlopen en daarna ben ik naar de universiteit gegaan. En later ben ik voor de beweging tien jaar naar Pakistan gegaan. En nu zit ik hier, in Diyarbakir, en werk voor Tuskon. Misschien zit ik volgend jaar weer ergens anders.’
Veel Turkse professoren die in Kazachstan, Tanzania of Indonesië werken, komen uit een arm milieu. Dankzij de Gülenbeweging hebben ze –gratis– goed onderwijs genoten, met hulp van medestudenten –hun “grote broers” die hen onder de vleugels namen. ‘Je wordt niet in het woud losgelaten als je afstudeert’, zegt socioloog Ferhat Kentel. ‘Want je hebt een traject afgelegd en dat creëert een gevoel van samenhorigheid. Daarom investeer je op jouw beurt in de reproductie van dat systeem.’ Het lijkt een soort van sociale schuldvereffening waar je aan vasthangt.
Toch kan je gewoon uit de beweging stappen, getuigen mensen. Maar de verbondenheid, de verankering die mensen hier vinden, maken het socialisatienetwerk heel hecht. Vanuit psychologisch-sociaal oogpunt is het moeilijk om dat achter je te laten, zegt Kentel. ‘Maar het kan. Ik ken mensen die zich hebben teruggetrokken omdat ze te weinig persoonlijke vrijheid vonden. Soms hoor je minder fraaie dingen. Dat je gebonden bent om je “grote broer” te gehoorzamen, of om vijf keer per dag te bidden. Dat kan, al is er bij mijn weten niemand die dat oplegt, ook Gülen zelf niet.’ Evengoed keerden mensen hun rug naar de beweging omdat ze die juist te mainstream, te liberaal, te braaf of te weinig religieus vonden.

De veranderende Turkse context


Voor de kantoren van AGOS, een Armeens-Turkse krant, staat een permanente politiewacht. Hier werd twee jaar geleden, op klaarlichte dag, hoofdredacteur Hrant Dink vermoord. De moord op Dink wordt gelinkt aan de Ergenekonzaak, een dossier dat niet uit het Turkse nieuws te branden is. Het gaat om een rechtszaak die de smeerputten en kronkelige alllianties binnen de “Diepe Staat” blootlegt.
In Jane’s Defence Weekly, een magazine over militaire aangelegenheden en veiligheid, verscheen een artikel waarin de Gülenbeweging de derde macht in Turkije wordt genoemd omwille van haar invloedrijk netwerk, met takken tot in de nationale politiek en de Turkse inlichtingendiensten. Het artikel wees op de linken tussen de Gülenbeweging en de Ergenekonzaak. ‘Je kan er bijna prat op gaan dat het is geschreven door een Turkse secularistische auteur’, oppert Dinks opvolger, Etyen Mahcupyan. ‘En dan wordt het meteen duidelijk. Het probleem met de seculiere groepen in Turkije is dat ze –van bovenaf– niet op de hoogte zijn van wat er leeft in de volkse lagen.’
Volgens islamkenner Olivier Roy van het Franse National Center for Scientific Research bestaat er een ambigue relatie tussen de Turkse staat en de groep van de Fethullahci. Toch is er geen link tussen de AKP –de partij van premier Erdogan die eind maart de lokale verkiezingen won– en de beweging, zegt Mahcupyan.
‘Evenmin is er een verborgen agenda. Integendeel, de beweging gebruikt een open strategie, ze ageert alsof ze de staat zelf is. Het klopt wel dat ze sterk geïnfiltreerd is in het politie-apparaat en de zakenwereld. Elke school, elke zaak die ze oprichten is succesvol. Nieuwkomers die een zaak opstarten, tekenen meteen in voor hun coöptatieproces. Tegelijk is dat een manier om geld te verdienen en de gemeenschap te vergroten. Geld opent deuren, en economische macht vergroot invloed in de samenleving. Als je in een Anatolische stad een sterke gemeenschap hebt, dan kan je die stad mee controleren, via bestuursfunctionarissen en leden in de kamer van koophandel, die sympathie wegdragen voor je gedachtegoed. Zowel de staat als het leger zijn daarom erg op hun hoede dat de Gülenbeweging de controle van het apparaat zal overnemen.’
De angst heeft ook te maken met de transformatie die Turkije doormaakt, van een dogmatisch secularistische samenleving naar een seculiere samenleving die religie een plaats wil geven en democratisering nastreeft. ‘Die veranderingen voltrekken zich ook in de Gülenbeweging. Vijftien jaar geleden was dat nog een nationalistische en oosters-georiënteerde beweging, nu zie je een beweging die een generatie wereldburgers wil installeren, en die zich inschrijft in democratische hervormingen, waar ook de Koerdische kwestie bespreekbaar is.’

Kritische geluiden


Volgens Etyen Mahcuypan is het vooral de vriendjespolitiek in deze gemeenschap –‘niets menselijks is hen vreemd’– die mensen irriteert en zelfs angst inboezemt. ‘De Gülenbeweging zet zich in feite naast het gestandaardiseerde marktsysteem, ze vormt een echte gemeenschap die in verschillende plaatsen en bureaucratische lagen probeert binnen te geraken. Je krijgt een postje als je de juiste spirituele levenshouding aanhangt, en valt eruit als je te losbanding bent.’
Dat het water tussen de diep-seculiere Turken en de Gülenbeweging diep is, verbaast niet. Ook stemmen binnen de alevitische gemeenschap –traditioneel supporters van de seculiere partijen– kunnen zich niet terugvinden in de soennitisch-hanafitische leer van de Gülenbeweging. Het alevitisme is een dan ook een vrijzinnige sjiitische stroming in de islam. Er is altijd een kloof geweest tussen de alevitische gemeenschap en de soennitische doctrine in het onderwijs en de Turkse moskeeën.
‘Ik heb grote problemen met de Gülenbeweging’, zegt Dogan Bermek, woordvoerder van de federatie van alevitische organisaties. ‘Ik heb met hen gesproken op één van hun interreligieuze fora. Maar er kwam niet eens een idee –zelfs geen tegengesteld idee– uit, en dan heeft spreken geen zin. Ik ben overtuigd dat de Fethullahci de politieke agenda beïnvloeden en dat ze sterke banden hebben binnen de hoogste staatsregionen, al kan ik geen voorbeelden geven. Streven ze een shariastaat na of niet? Wie weet dat? Niemand begrijpt wat deze beweging echt wil, omdat ze nergens een duidelijke verklaring heeft opgetekend. Het is een subjectieve gemeenschap die evengoed in een liberale en moderne islambeweging kan eindigen als in een fundamentalistische conservatieve. Ik ken de Gülengroep te weinig maar wat verwart, is dat ze enerzijds een liberale houding hanteren en anderzijds de soennitische doctrine tekenen. We moeten daar niet naïef in zijn. Ik ben wel degelijk bezorgd.’
‘De vraag is niet of de Gülenbeweging al dan niet een verborgen agenda heeft. De vraag is welk effect de beweging heeft op de Turkse seculiere moslimsamenleving.’ Murat Somer, politiek economist, democraat en liberaal, onderzocht islamitische media en kwam tot de bevinding dat Zaman, een krant gerelateerd aan de beweging, wel degelijk strikt rode lijnen heeft.
‘Wat zeker niet kan is een kritisch geluid over de Gülenbeweging zelf. Binnaz Toprak deed kwalitatief onderzoek naar sociaal conservatisme in Anatolië, en kwam –via een wetenschappelijke methodologie– tot de bevindingen dat individualisme in de Anatolische steden steeds minder plaats krijgt. Ze verwees ook naar de groeiende invloed van de Gülenbeweging in de niet-stedelijke context. Het onderzoek werd door Zaman de grond ingeboord en afgedaan als onwetenschappelijk.’
Somer kan zich wel in de waarden van de Gülenbeweging vinden, maar heeft vragen. ‘Hoe pluralistisch is hun democratisch verhaal in Anatolië? Hoe verwerven ze hun leden? Wat met gendergelijkheid en respect voor de keuzevrijheid van het individu? Heeft iemand nog recht om eigen ervaringen op te doen? Wat met homoseksualiteit, creationisme en darwinisme? Hoever gaat sociale druk de neiging beïnvloeden om een raki te drinken? Als je een gemeenteplaat ziet staan met daarop ‘alcoholisme is de moeder van alle kwaad’, dan mag je gerust vragen stellen. Waarom is alcohol slecht? Is het een kwestie van gezondheid of van religieuze overtuiging?’
Dit dossier kwam tot stand met de steun van de Koning Boudewijnstichting
Koen Pelleriaux, kabinetschef van de Vlaamse minister van Onderwijs, over Turkse Lucernascholen in België.
De Turkse journalist Kerim Balci over de Fethullah Gülenbeweging

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.