‘De EU destabiliseert Libië met haar migratiebeleid, en de migranten betalen daarvoor een hoge prijs’

Daniel Howden, onderzoeksjournalist bij Refugees Deeply, is één van de vier experts die op vier december op uitnodiging van 11.11.11. deelnam aan het rondetafelgesprek in het Belgische Parlement over de situatie van migranten en vluchtelingen in detentiecentra in Libië.

‘De creatie van deze detentiecentra is het resultaat van het Europees beleid’, zegt Daniel Howden. Nochtans was de verontwaardiging van de Europese leiders groot toen CNN eind november over slavenhandel sprak en beelden uitzond die aantoonden hoe migranten en vluchtelingen in detentiecentra in Libië werden verkocht. Federica Mogherini, de hoge vertegenwoordiger van de EU, noemde de slavenhandel ‘ontoelaatbaar’. De Franse president Emmanuel Macron sprak van ‘misdaden tegen de menselijkheid’ en de Belgische premier Charles Michel noemde de situatie ‘onze tijd onwaardig’ en ‘walgelijk’. Dat is eigenaardig, want niet alleen waren de Europese leiders al lang op de hoogte van de wantoestanden in Libië, ze hebben daar zelf toe bijgedragen, vinden de vier internationale experts die aan de conferentie in Brussel deelnamen.

‘De grootste verantwoordelijken voor de toestand in Libië zijn de Europese landen zelf’.

Talloze rapporten van de Verenigde Naties en van ngo’s hebben het voorbije jaar aangetoond hoe ernstig de mensenrechtenschendingen in Libië zijn als het om migranten en vluchtelingen gaat. Verschillende media hebben over de situatie gerapporteerd maar pas nadat CNN aandacht aan de kwestie besteedde en het woord slavenhandel gebruikte, was de verontwaardiging oorverdovend. De Europese leiders deden alsof ze de ernst van het probleem plots onder ogen hebben gekregen. ‘De situatie was gekend’, zegt Daniel Howden. ‘Want ook al hebben organisaties het woord “slavenhandel” niet in de mond genomen, ze hebben wel degelijk op een gedetailleerde manier over de situatie gerapporteerd’.

Voor de onderzoeksjournalist valt de “schok” te verklaren door het effect van het beeldmateriaal dat op grote schaal werd verspreid. Maar dat is niet de enige verklaring die hij geeft. ‘De beelden tonen aan dat het Arabieren zijn die de slavenhandel drijven in Libië en dat is natuurlijk gemakkelijk osverontwaardigd over te zijn. De schuld kan in iemands anders schoenen geschoven worden’, zegt hij.

De grootste verantwoordelijken voor de toestand in Libië zijn de Europese landen zelf, vindt de journalist. ‘Het Europees beleid heeft als hoofddoel de migratieroutes naar Europa af te sluiten, en dat is juist het probleem. De akkoorden die Italië sloot met Libië en het inschakelen van de Libische kustwacht om migranten en vluchtelingen tegen te houden hebben geleid tot de creatie van detentiecentra. Ondertussen is er een hele economische activiteit rond de detentiecentra ontwikkeld’.

In Libië kunnen migranten die illegaal het land binnenkomen aangehouden worden, de wet maakt dat mogelijk. Niet alle migranten die naar Libië komen willen verder trekken naar Europa. Libië zelf heeft arbeidskrachten nodig, menen de experten. ‘Onder Khaddafi leefden er ruim een half miljoen Afrikaanse migranten maar door aanmoediging van de EU heeft Khaddafi de wet op migratie strenger gemaakt’, zegt Daniel Howden.

Een evacuatieplan

De beelden van CNN hebben ook een aantal Afrikaanse leiders ertoe gedwongen om zich over dit dossier uit te spreken. Ze hebben verklaard bereid te zijn om hun landgenoten te repatriëren. Op de Europees-Afrikaanse top in Abidjan eind november werd er een overeenkomst bereikt over een evacuatieplan voor migranten en vluchtelingen. Volgens het plan zullen vluchtelingen die het wensen, met de hulp van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) gerepatrieerd kunnen worden. Kwetsbare personen die op de vlucht zijn voor vervolging of burgeroorlog zullen onder begeleiding van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR naar Tsjaad of Niger gebracht worden om vervolgens in Europese of andere landen hervestigd te worden.

In de overeenkomst is er ook sprake van gegevensverzameling en meer samenwerking tussen de landen om de strijd tegen mensensmokkelaars efficiënt te maken. Met de steun van de VN en de EU zal er een Afrikaanse onderzoekscommissie op poten worden gezet om slavenhandel en andere mensenrechtenschendingen te onderzoeken.

‘Als ik in Libië ben, word ik vergezeld door vier lijfwachten’.

Maar of deze plannen realiseerbaar zijn is zeer de vraag. De situatie in Libië is erg gecompliceerd  en  gevaarlijk, zelfs voor het personeel van de VN-vluchtelingenorganisatie en ngo’s zoals Artsen zonder Grenzen. ‘Als ik in Libië ben, word ik vergezeld door vier lijfwachten. Als we met mensen in detentiecentra praten, worden we altijd omringd door mensen van de overheid. Er is, met andere woorden, geen veilige ruimte om mensen op een vertrouwelijke manier hun verhaal te laten doen. Daardoor is het ook bijna onmogelijk om evacuatie en repatriëring op een veilige en vrijwillige manier te organiseren’, zegt Vincent Cochetel, de VN-gezant voor de situatie in de Middelandse Zee die aanwezig was bij het rondetafelgesprek in Brussel.

Precieze cijfers over het aantal vluchtelingen in Libië zijn er niet. De beschikbare cijfers zijn die van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR en ze spreken van 43.000 geregistreerde vluchtelingen. ‘Dit aantal heeft alleen betrekking op zeven nationaliteiten: Irakezen, Palestijnen, Syriërs, Somaliërs, Eritreeërs, Ethiopiërs (vanuit de Oromo regio) en Soedanezen (vanuit de Darfoer regio). Dat zijn ook de enige nationaliteiten waarmee UNHCR mag spreken of waarvoor ze acties mogen ondernemen. Dus niet: Nigerianen uit het noorden die Boko Haram terreur ontvluchten, niet Malinezen die vervolging of geweld ontvluchten, niet vluchtelingen uit de Centraal-Afrikaanse Republiek…’, zegt Vincent Cochetel.

‘Overigens kan niemand vertellen hoeveel er van die vluchtelingen nog in Libië zijn, noch waar of in welke van de meer dan dertig officiële detentiecentra ze zouden verblijven, al weten we dat er minstens 2000 vluchtelingen van de genoemde zeven nationaliteiten in die centra zouden verblijven’.

Onuitvoerbaar plan

In tegenstelling tot wat naar aanleiding van de Afrikaans-Europese top werd geopperd, heeft UNHCR geen wettelijk geregelde aanwezigheid in Libië aangezien geen enkele regering daarvoor de toestemming heeft gegeven. In Libië is niet alleen illegale migratie strafbaar, het land heeft de Conventie van Genève betreffende vluchtelingen en asielzoekers niet ondertekend.

Het is heel moeilijk om uit te maken welke vluchtelingen voor evacuatie in aanmerking komen en waar ze naartoe moeten. ‘Hoe kunnen we uitmaken wie echt voor vervolging op de vlucht is als er geen veilige ruimte is om de mensen te spreken? En de bestemming kan niet op duurzame wijze Niger of Rwanda zijn. Anders lijkt het alleen maar alsof de EU de kwetsbare mensen verder weg van zijn zuidgrens wil vestigen zonder in te zetten op echte oplossingen’, zegt Cochetel, de VN-gezant voor de situatie in het Middelandse Zee die in Abidjan ook belast werd met de opdracht om de repatriëringen en evacuaties uit Libië te organiseren. Tot nu toe werden er slechts 28 vluchtelingen vanuit Libië hervestigd. Ze werden naar Canada overgebracht.

‘Er zijn niet meer verklaringen, maar meer daden op het terrein nodig’, vindt Vincent Cochetel.

‘Er is een kleine groep naar Niger gebracht (25 mensen) en tegen 12 december zal er opnieuw een kleine groep overgebracht worden’, zegt Vincent Cochetel. Maar het ontbrekende sluitstuk van die verhuizing is hervestiging in Europa. ‘Als de EU geen engagement neemt om voldoende hoge aantallen mensen op te vangen, is dit een doodlopende straat’, zegt de VN-gezant. ‘Tot nu toe zijn er van de beloofde 50.000 vluchtelingen slechts 13.000 effectief opgenomen door de Unie. En dat zijn bijna allemaal mensen uit het Midden-Oosten, dus niet de kwetsbare sub-Saharaanse groep’.

Het vervolgen van mensensmokkelaars en de maffia die in mensen handelt is ook niet gemakkelijk. ‘De detentiecentra opereren vandaag zonder controle en met volledige straffeloosheid. De namen van de verantwoordelijken zijn gekend, maar tegen hen wordt niet opgetreden: niemands tegoeden worden aangeslagen, niemand krijgt een reisverbod opgelegd, niemand wordt voor het Internationaal Strafhof gedaagd. Er zijn niet meer verklaringen, maar meer daden op het terrein nodig’, vindt Vincent Cochetel.

‘In Libië zijn er 42 detentiecentra maar er zijn geen officiële instanties. De meeste landen hebben ook geen diplomatieke missies meer in Libië’, zegt Daniel Howden van zijn kant. Ook dat maakt repatriëring moeilijk.

De EU als destabiliserende factor

Het Europees beleid is niet alleen verantwoordelijk voor de creatie van de detentiecentra in Libië, het ondermijnt de stabilisatie van het land. ‘Er is om te beginnen geen echt Europees beleid ten opzichte van Libië’, zegt Daniel Howden. ‘Frankrijk en Italië, de belangrijkste Europese spelers, beconcurreren elkaar, niet alleen in Libië maar in de hele regio van de Sahel. Beide landen voeren een kortetermijnbeleid. Ze willen het effect van de genomen maatregelen binnen de twee of de drie maanden kunnen zien. Het politieke proces dat al een heel lange weg heeft afgelegd, wordt op die manier ondergraven’.

‘De perceptie is dat deze regering geïnstalleerd werd alleen om de Europese agenda te verwezenlijken’.

‘Door migratie prioriteit te geven, heeft de Europese Unie de eenheidsregering in een moeilijk parket gebracht. De perceptie is dat deze regering geïnstalleerd werd alleen om de Europese agenda te verwezenlijken. En dat heeft de legitimiteit van deze regering schade toegebracht. Het was ook een verrassing om te zien hoe Frankrijk generaal Haftar op hetzelfde niveau als de voorzitter van de regering van nationale eenheid geplaatst heeft toen ze de twee mannen in juli uitnodigde.’

‘President Macron gaf de indruk dat er een oplossing in de maak was en dat er een compromis af te sluiten viel met de twee kanten, maar dat verloochent het hele politieke proces dat eerder werd gemaakt. Haftar is geen legitieme actor die op hetzelfde niveau als Serraj te situeren valt. Hij is een speler die duidelijk effect heeft op het terrein maar door hem uit te nodigen heeft Frankrijk hem politieke legitimiteit gegeven, en dat heeft de eenheidsregering verzwakt’, meent Daniel Howden.

Bij vele Libiërs leeft de angst dat de EU van haar kandidaat-migranten wil afgeraken door ze definitief in Libië te laten vestigen. Dat gevoel is het resultaat van het Europees beleid. ‘Er zijn altijd Afrikaanse migranten geweest in Libië en als de economie zich herstelt zullen er veel Afrikanen nodig zijn. Er is geen Libië in de toekomst zonder Afrikaanse migranten maar Libië heeft een publieke opinie op dezelfde manier als Europese staten die hebben. Italianen willen het aantal migranten terugdringen en dat willen de Libiërs ook. Europese landen houden zich bezig met hun publieke opinie maar vergeten dat er ook aan de overkant landen zijn die rekening moeten houden met hun eigen publieke opinie’.

Het idee dat economische ondersteuning de migratiedrang zou terugdringen veegt Daniel Howden van tafel. ‘We moeten voorzichtig zijn met de kwestie van ontwikkelingshulp. Er zijn weinig voorbeelden van hulp die geleid heeft tot het verminderen van armoede. En zelfs wanneer goede resultaten worden behaald, zoals het geval is in Rwanda en Ethiopië, zijn er ernstige vragen over het soort politieke omgeving dat gecreëerd wordt door ontwikkelingshulp. Draagt die hulp bij tot de versteviging van democratie en mensenrechten? Of omgekeerd: helpt die hulp autoritaire regimes om in het zadel te blijven? Bovendien zeggen ontwikkelingseconomen dat wanneer families het economisch beter doen, ze het eerst investeren in de migratie van een familielid. De remittances van migranten zijn een soort sociale zekerheid voor de families’. 

Immigratiemanagement

‘Wat we niet voldoende doen is zoeken naar de voordelen van migratie’.

En de oplossing? Zowel de VN-gezant voor de Middellandse Zee Vincent Cochetel, onderzoeksjournalist Daniel Howden, Giulia Lagan van Open Society Foundations als Inma Vazquez van Artsen zonder Grenzen zijn van mening dat de Europese steun voor de Libische kustwacht een nefaste zaak is en vinden dat de mensen in de detentiecentra dringend bevrijd moeten worden en dat Europa meer aan hervestiging zou moeten doen.

‘We praten teveel over hoe we migratie kunnen tegenhouden maar wat we niet voldoende doen is zoeken naar de voordelen van migratie’, zegt Daniet Howden. ‘In plaats van te pleiten voor een einde aan migratie, iets dat tot voor kort alleen de houding was van extreemrechts, zou Europa kunnen accepteren dat migratie een feit is dat we moeten managen op een manier die werkt voor Europa én voor de mensen die naar hier willen immigreren’, zegt de onderzoeksjournalist.

‘Er is het demografische gegeven van vergrijzing in Europa. Er is in alle economieën vraag naar migranten’, zegt hij. Europa zou niet alleen een nieuw migratiebeleid moeten voeren maar ook een stabiliserend beleid in Libië en in de buurlanden. Alleen op die manier kunnen toestanden zoals er nu in de detentiecentra zijn verholpen en vermeden worden.