Russell Banks: ‘Schrijvers moeten de alternatieve werkelijkheid van figuren als Trump aanvallen’

Russell Banks is een monument in de schrijvende en lezende Verenigde Staten. Hij is voor de hedendaagse Amerikaanse literatuur wat John Steinbeck was in de periode tussen de twee wereldoorlogen: een chroniqueur van de menselijke conditie en waardigheid die geen enkele interesse opbrengt voor de wolven van Wall Street of de Masters of Universe, en des te meer voor de mens in de marge. De proleten, zwervers en working poor in zijn romans worden nooit gereduceerd tot de deplorables die Hillary Clinton ervan maakte, maar wie working class heroes verwacht, is eraan voor de moeite. ‘Het klopt’, zegt Banks in een e-mailinterview met MO*, ‘dat de meeste personages in mijn verhalen en romans voor Trump gestemd zouden hebben in 2016, en dat ze dat wellicht opnieuw zouden doen in 2020, als hij zich opnieuw kandidaat stelt.’

Russell Banks schrijft daarmee zijn lezers niet naar de mond, want dat zijn zowat allemaal ‘hoopopgeleide midden- of hogereklassemensen, blank, progressief. Heel anders in klasse, opleiding, politiek en vaak ook ras dan mijn personages’, bevestigt Banks. ‘En ze zijn heel wat minder gecharmeerd door hun laagopgeleide, witte arbeidersburen dan door de personages in mijn verhalen.’ Banks probeert die tegenstelling te begrijpen vanuit het wezen van de mens: ‘Het blijkt altijd heel moeilijk om sympathie en respect te hebben voor mensen die niet op jou gelijken. Daarvoor heb je het rigoureuze soort aandacht voor nodig dat schrijvers en kunstenaars cultiveren en tot hun discipline maken om in hun werk te gebruiken.’

‘Kunst en literatuur zijn noodzakelijk als we willen vermijden dat de mensheid verbrokkelt tot kleine kolonies van uitverkoreren’

En dat, zegt Russell Banks, ‘geeft meteen aan hoe noodzakelijk kunst en literatuur zijn, ook voor de wereld van vandaag. Als we tenminste willen vermijden dat de mensheid verbrokkelt tot kleine kolonies van uitverkoreren. Schrijvers en hun romans vormen misschien de enige middelen die we bezitten om sympathie en respect op te brengen voor de Andere.’

U beschrijft de personages in uw romans als woedende en angstige arme en middenklasse, blanke Amerikanen. Dat stemt overeen met de eerste analyse die Toni Morrison schreef na de verkiezing van Trump. Maar hoe zit het eigenlijk met gemarginaliseerde, woedende zwarte of Latino Amerikanen? Wie neemt het op voor hun noden en verwachtingen? Wordt er een systematische poging gedaan om hun problemen te begrijpen of is er minstens een politieke beweging die groot probeert te worden op basis van hun frustraties?

Russel Banks: Zowel Morrison als ik wijzen er op dat gemarginaliseerde, uitgebuite en verdrukte Amerikanen al van voor de Amerikaanse Burgeroorlog op ontelbare manieren tegen elkaar opgezet worden door de economische en politieke institutionalisering van de mythe van raciale superioriteit. Het eigenlijke doel wordt zo verhuld, maar blijft duidelijk om te voorkomen dat die gemarginaliseerde armen en verdrukten zich zouden verenigen op basis van klasse en economische belangen. De verkiezingscampagne van Trump was, net als die van Ronald Reagan in de jaren 1980 en die van George Wallace in de jaren 1970, een voortzetting van datzelfde proces met hetzelfde versluierde doel.

Obama deed een poging om de oorzaken en de gevolgen van dat proces aan te pakken, maar werd daarin gedwarsboomd door het Congress en de (witte) machtsstructuur van bedrijven en kapitalistische massamedia. De verdediging van de belangen van zwarte en Latino Amerikanen wordt normaliter overgelaten aan de eerder kleine groep zwarte en Latino politici, activisten en kunstenaars. Alleen de periode van de Burgerrechtenbeweging in de jaren 1960 vormt een uitzondering op die algemene regel. Zij vormen eigenlijk een boetiekoppositie die zich netjes binnen de eigen rassengrenzen beweegt en dus niet inclusief genoeg is om echte verandering teweeg te brengen en vol te houden.

‘Zwarte en Latino politici, activisten en kunstenaars vormen eigenlijk een boetiekoppositie die zich netjes binnen de eigen rassengrenzen beweegt en dus niet inclusief genoeg is om echte verandering teweeg te brengen en vol te houden’

De gele hesjes plaatsten in België en Frankrijk de noodzaak om klimaat- en energietransitie betaalbaar te maken voor mensen die zich al aan de rand van de maatschappij bevinden. In de literatuur komt de link tussen klimaat en sociale uitsluiting weinig aan bod. Moeten schrijvers, net als politici, daar meer aandacht voor hebben?

Russel Banks: Het is zonder meer duidelijk dat de klimaatverandering de levens van armen en gemarginaliseerden in verhouding veel zwaarder treft. Wie het als zijn taak ziet om over het leven van mensen te schrijven, kan niet anders dan het ook over klimaatverandering te hebben. De vraag is echter – zeker als je geen essayist of opinieschrijver bent, maar een verhalenverteller zoals ik – hoe je dat onderwerp benadert op een artistiek en esthetisch noodzakelijke manier. Ik heb romans geschreven over het lijden van Haïtiaanse vluchtelingen, over levens die uiteengerukt werden door de burgeroorlog in Liberia en over de verwoesting van de middenklasse door het neoliberalisme. Dat zijn drie voorbeelden van verhalen die ook gaan over de gevolgen van klimaatverandering.

De Verenigde Staten zijn altijd prat gegaan op een quasi absolute vrijheid van meningsuiting. Vandaag lijkt dat recht op vrije meningsuiting zinloos omdat het gezamenlijke spreken onmogelijk gemaakt wordt.

Russell Banks: In de VS zijn er vandaag economische, politieke en culturele vernauwingen die de vrije doorstroom van literaire en artistieke expressie dreigen af te snijden. De economische druk gaat terug tot de jaren 1980, toen onafhankelijke uitgevers, periodieken, kranten en andere media begonnen te fuseren tot megabedrijven. Vanaf dat moment werden lezers, filmliefhebbers en anderen herleid tot louter consumenten of, in het geval van kunstverzamelaars, tot investeerders. Het verspreiden van verhalen, in al hun mogelijke vormen, degenereerde tot het vermarkten van verhalen.

De politieke druk volgde hetzelfde pad, zeker sinds zowel de Republikeinse als de Democratische partij de jongste decennia naar rechts opschoven en de politieke invloed van religieuze fundamentalisten en grote multinationals hand over hand toenam. De verkiezing van Donald Trump en zijn coterie, samen met de allesdoordringende invloed van sociale media zoals Facebook, Twitter en Instagram, resulteren in een diepgaande en gevaarlijke vermindering van de waarde van vrije, op feiten gebouwde pers en media.

De culturele druk ontstaat door de “territoriale obsessie” van raciale, gender- en etnische identiteiten, die taal en artistieke verbeelding willen inperken.

Deze drie verschillende vormen van beperkingen op de vrijheid van expressie zijn onderling verbonden geraakt, waardoor het vandaag moeilijker is dan ik me kan herinneren om dissidente ideeën te uiten, of het oneens te zijn met dominante economische, sociale of culturele waarden of wereldbeelden.

‘Wij moeten ons spiegelen aan de Europese humanisten van de veertiende en vijftiende eeuw. Zij ontdeden zich van hun religieuze, politieke en nationale identiteiten en wijdden zich aan de antieke universele waarden van de mensheid in het vooruitzicht van een tijd waarin de duisternis verdreven zou zijn’

Schrijvers en kunstenaars van allerlei disciplines beginnen te doen wat we in de VS maar heel zelden gezien hebben: ze gaan ondergronds om verzet te creëren, om een subversief systeem voor het verspreiden van verhalen en kunst uit te tekenen en op te bouwen, een geheel van literaire, artistieke en filmische samizdats waarmee ze alle gevestigde distributiekanalen willen omzeilen.

Als we vandaag het begin van een nieuw Duister Tijdperk meemaken – en ik denk dat dat het geval is –, dan moeten wij ons spiegelen aan de Europese humanisten van de veertiende en vijftiende eeuw. Zij ontdeden zich van hun religieuze, politieke en nationale identiteiten en wijdden zich aan de antieke universele waarden van de mensheid in het vooruitzicht van een tijd waarin de duisternis verdreven zou worden.

Toch blijven de VS eerder een aantrekkingspool voor vervolgde schrijvers dan een staat die zelf schrijvers actief vervolgt. Is dat toch niet een teken dat mensenrechten en vrijheden belangrijk blijven? Of is het eerder een signaal van het beperkte belang dat schrijvers in het hedendaagse Amerika hebben?

Russell Banks: Goede vraag, en het antwoord zit natuurlijk in de manier waarop je ze stelt. De traditie van tolerantie tegenover afwijkende stemmen heeft nog steeds aantrekkingskracht op vervolgde kunstenaars – ook al wordt die verdraagzaamheid in sneltempo eerder mythe dan realiteit. Dat merk je aan de toenemende moeilijkheden die vervolgde schrijvers ondervinden bij het aanvragen van een visum. De jongste jaren was dat een uitgesproken probleem voor schrijvers en kunstenaars uit moslimlanden of auteurs die zichzelf duidelijk kenbaar maakten als links of pro-Palestijns.

De verdraagzaamheid tegenover dissidente stemmen was altijd al meer een toevallig bijproduct van de brutaal materialistische cultuur van de VS, die schrijvers bijna nooit ernstig genomen heeft. Dat geldt zeker voor de schrijvers wier werk niet verpakt en vermarkt kon worden, zoals dichters en toneelschrijvers die geen groot, commercieel publiek aanspreken.

Feiten lijken er steeds minder toe te doen. Toch winnen niet schrijvers en kunstenaars – de verhalenvertellers – maar politici als Donald Trump aan invloed en aanzien.

Russell Banks: Politieke figuren zoals Trump gedijen in een omgeving waarin iedereen het raden heeft naar de waarheid en er geen overeenstemming meer is over de feiten in onze gedeelde werkelijkheid. Hij toetert leugens en absolute zekerheden rond en herhaalt die eindeloos tot ze een “alternatieve werkelijkheid” gaan vormen. Onze taak als schrijvers en kunstenaars bestaat erin de middelen te vinden en te creëren om die alternatieve werkelijkheid aan te vallen.

Niemand had Trump zien aankomen, ook al hadden de neoliberale mondialisering en de spectaculaire crash daarvan in 2008 miljoenen Amerikanen verarmd en gemarginaliseerd. Is dat te wijten aan een gebrek aan politieke verbeelding?

Russell Banks: Het is zeker een gevolg van een gebrek aan verbeelding, maar niet enkel van politieke verbeelding. Ik zou het een gebrek aan menselijke verbeelding noemen: het onvermogen, of de onwil, om te zien hoe woedend en bang arme en middenklasse-Amerikanen geworden zijn omdat hun eigen levens hun steeds meer lijken te ontglippen. De Amerikaanse droom is onbereikbaar geworden en het wordt steeds duidelijker dat kinderen niet meer dezelfde kansen en voordelen zullen hebben als hun ouders hadden. Als je die ontgoocheling combineert met de angst die samenhangt met de enorme maatschappelijke veranderingen in raciale en seksuele omgangsvormen, conventies en privileges, dan krijg je inderdaad een explosieve situatie. En de ontploffing was de verkiezing van Donald Trump.

Schrijven, ballingschap en solidariteit

Op zaterdag 30 maart organiseert MO* in samenwerking met het Passa Porta Festival in Brussel een MO*lezing met drie schrijvers over vrijheid van meningsuiting, ballingschap en solidariteit. Gie Goris gaat in gesprek met de Amerikaan Russell Banks, Srilankaan Jesuthasan Anthonythasan, die in Frankrijk leeft, en de Turkse Asli Erdogan, die in Duitsland woont.

Iedereen kent de cartoons waarin een potlood of een vulpen machtiger blijkt dan een zwaard of of een colonne legertanks. Het is opvallend hoe lang die beelden de werkelijkheid overleven. Wie schrijft er nu nog met pen of potlood? En in de wereld van vandaag is de vijand van de waarheid of de eerlijke overtuiging – ingetikt op laptop of smartphone –niet langer de militaire repressiemachine van de gelaarsde dictatuur.

De vrijheid van meningsuiting staat tegenover de vrijheid de onwaarheid te uiten en te verspreiden. Het recht om dissident te denken staat tegenover het recht om je aan groepsdruk en ideologie te onderwerpen. De moedige overtuiging wordt bestreden met cynische twijfel. De blauwe pen en het kaki uniform zijn ingeruild voor het eeuwigdurende, flauwblauwe geflikker van steeds meer schermen, op steeds meer fora, met steeds meer ruis, twijfel, achterdocht, aangewakkerde woede en regelrechte leugens.

En toch. Tegelijk met de evolutie naar een wereld waarin opinies, overtuigingen en zelfs wetenschap verdrinken in de meningentsunami van sociale media, blijft de harde hand van de repressie al te reëel. Seculiere bloggers in Bangladesh, journalisten in Turkije, nationalistische dichters van Catalonië tot Kasjmir, Cassandra’s in Venezuela: ze weten allemaal hoe hard de klap van de macht kan zijn als het gebruikte beeld, de ingetikte mening of de vastgestelde werkelijkheid niet overeenkomt met de waarheid zoals ze per decreet uitgevaardigd wordt door de lokale sterke man of de heilig overtuigde tegenstander.

Uw medevoelen en solidariteit gaan niet enkel uit naar mensen die aan de onderkant van de maatschappij leven, maar ook naar collega-schrijvers die bedreigd worden.

Russell Banks: Toen ik begon te schrijven, zag ik mezelf als een Engelstalige Amerikaanse schrijver, een blanke schrijver, een mannelijke schrijver, zelfs een schrijver uit New England. Dat zijn allemaal erg bekrompen categorieën, heel beperkend en bepaald door mijn onmiddellijke literaire en sociale omgeving. Mettertijd verkruimelden die categorieën, vooral door naar andere landen en staten te reizen of er te wonen. Mijn sociale identiteit bleef overeind, natuurlijk: ik was nog steeds een blanke man, een Amerikaan uit New England, maar hoe langer hoe meer gold dat enkel voor mijn wettelijke status als burger. Als schrijver mat ik mij een transnationale, rassenoverschrijdende, transgender-, welhaast universele identiteit aan.

De broers en zussen die ik had, waren schrijvers uit alle windstreken, mensen van alle rassen en genders, die praatten en schreven in alle talen. Zij werden mijn ware familie, mijn stam, en als er iemand uit de familie in gevaar was, liep de hele familie gevaar. Dat gevoel en die overtuiging verplichtten me om een helpende hand te reiken waanneer zo’n broer of zus in gevaar was.

Daarom werd ik heel vroeg lid van het Internationale Parlement van Schrijvers (IPW). Daar kon ik de privileges, maar ook de bescherming en de kracht die samenhangen met mijn sociale identiteit als blanke, Engelssprekende man inzetten voor broeders en zusters schrijvers die niet beschermd worden door hun nationaliteit, religie of ras.

Ik werd gevraagd om derde voorzitter te zijn van dat IPW, na Salman Rushdie en Wole Soyinka. Vanuit die functie heb ik schrijversasiel in steden van Noord-Amerika helpen opzetten. Die Cities of Asylum bieden veilige plekken voor schrijvers die door hun werk gevaar lopen of verbannen zijn uit hun geboorteland. In de vijf jaar dat ik me daarmee bezig gehouden heb, werden er “vluchthuizen voor schrijvers” geopend in een zestal steden in de VS, Mexico en Canada. Daarna werd het IPW geherorganiseerd en kreeg het, met de steun van de Noorse regering, een hoofdkwartier in Stavanger.

U evolueerde van een specifieke identiteit naar een universele positie, zegt u, waar kenmerken zoals ras, nationaliteit en gender hun belang en betekenis verloren. Is dat niet net een positie die enkel witte, Engelstalige mannen zich kunnen permitteren? Een zwarte schrijver wordt altijd wel aan zijn of haar huidskleur herinnerd, zoals een vrouw aan haar geslacht, niet?

‘Seculiere bloggers in Bangladesh, journalisten in Turkije, nationalistische dichters van Catalonië tot Kasjmir, Cassandra’s in Venezuela: ze weten allemaal hoe hard de klap van de macht kan zijn als het gebruikte beeld, de ingetikte mening of de vastgestelde werkelijkheid niet overeenkomt met de waarheid zoals ze per decreet uitgevaardigd wordt’

Russell Banks: Uiteraard moet een mens zich bewust zijn van zijn privileges, maar het gaat hier over mijn identiteit als schrijver, niet als burger in een land waar mijn ras, gender, seksuele voorkeur en klasse allemaal in mijn voordeel spelen. Wat jij mijn “universele positie” noemt, is in feite mijn liefde en respect voor, maar ook mijn solidariteit met mijn collega’s schrijvers en kunstenaars waar ook ter wereld. Dat overstijgt de toevalligheden van wie ik als burger ben. En dan nog moet ik mij de vraag naar privileges stellen, en moet ik voortdurend goed het onderscheid maken tussen empathie – meevoelen met de anderen – en sympathie – de gevoelens die je hebt voor de andere – goed bewaken.

U geniet ruime erkenning als een van de belangrijkste hedendaagse schrijvers in de Verenigde Staten. Toch hebt u moeite om gehoord of beluisterd te worden in eigen land. Wat is dan het belang van steun aan schrijvers in landen met een veel kwetsbaardere rechtsstaat zoals Sri Lanka of Turkije?

Russell Banks: Als een van ons vervolgd wordt, lijden we allemaal onder vervolging. En als schrijvers en kunstenaars optreden als één geheel, dan wordt elk van ons er sterker door. Politieke, religieuze en racistische tirannen overal ter wereld, ook in de VS en in Europa, moeten er keer op keer op keer op gewezen worden dat we tegen hen opstaan als een collectief, telkens als ze een van ons proberen te censureren of te vervolgen. Wanneer ik de vrijheid van een schrijver uit Turkije, Sri Lanka of Haïti verdedig, versterk ik mijn vrijheid als schrijver in de Verenigde Staten. Want de boodschap aan onze eigen aspirant-tirannen is dat ook mijn vrijheid van meningsuiting verdedigd zal worden door auteurs en kunstenaars uit de hele wereld. Solidariteitsacties zeggen luid en duidelijk dat niemand van ons, ook ik niet, er alleen voor staat.