De Burundese Balkanroute: van Burundi via Servië naar (onder andere) België

Hoe Servische diplomatie het leven van deze Burundezen omgooide

© Elien Spillebeen

 

Waarom vroegen in 2022 ongezien veel Burundezen asiel aan in ons land? Burundi zit in een diepe crisis, en Servië creëerde een uitweg naar Europa met een staaltje Kosovodiplomatie. Die deur is intussen weer dicht, maar de menselijke gevolgen zijn blijvend. Burundezen die in België op straat staan, vermiste jonge vrouwen, levens geruïneerd door malafide reisbureaus. MO*journaliste Elien Spillebeen bracht ze de voorbije maanden in kaart.

De temperatuur schommelt rond het vriespunt wanneer Cedric op 14 februari de straat op stapt. Het is de bedoeling dat hij die dag het kraakpand in de Paleizenstraat verlaat. De stad Brussel en het Brusselse gewest hebben de opdracht gegeven om de bewoners te evacueren uit de beruchte, mensonwaardige schuilplaats waar ze al sinds november vorig jaar verblijven.

Cedric is een van hen. Hij is ook een van de bijna 3000 Burundezen die in 2022 naar België reisden en hier internationale bescherming aanvroegen. Een van de Burundezen waar MO* de voorbije maanden mee praatte, die tussen ergens en nergens belandden, met dank aan een reeks internationale en lokale politieke beslissingen.

We zien die koude ochtend hoe een deel van de bewoners uit het kraakpand in de Paleizenstraat gehaald wordt, om opnieuw niet te weten wat de volgende stopplaats zal worden. Ook Cedric is op dat moment al weken slachtoffer van een falend Belgisch opvangbeleid: na zijn aanvraag had hij geen onderdak gekregen en was hij op straat beland.

© Elien Spillebeen

De Burundese vrijwilliger Bertor staat andere vluchtelingen bij die nog geen onderdak hebben.

Het blauwe bandje rond Cedrics pols suggereert dat hij die 14de februari wel onderdak zal krijgen. De bandjes werden een week voor de geplande sluiting van het kraakpand uitgedeeld, om de bewoners ervan te kunnen identificeren en hun overplaatsing voor te bereiden.

Maar de sluiting blijkt bijzonder slecht voorbereid. Voor het oog van de camera’s stoppen iets voor negen uur drie bussen. De bewoners van het kraakpand drummen om een plaats op de bus die hen weg van de Paleizenstraat zal voeren.

Cedric en nog minstens 250 andere mannen vangen bot, ze raken niet op de bussen. Verdere informatie krijgen ze niet. Ze wachten de hele dag op de volgende bus, maar die zal niet komen.

De chaos in de Paleizenstraat is een dieptepunt in de crisis waardoor sinds vorige zomer enkele duizenden asielzoekers op straat staan. Wie vraagt om internationale bescherming, heeft tijdens de procedure normaal gezien recht op materiële hulp: brood, bed en bad. Maar lang niet iedereen die daar recht op had, kreeg die hulp ook.

Vrijwilliger Bertor (foto hierboven), een twintiger, ziet het met lede ogen aan. Ook hij staat op de stoep van de Paleizenstraat, die ochtend van de ontruiming. Hij draagt geen bandje maar een blauw hesje van de vrijwilligersorganisatie Serve The City.

‘Ik leefde op straat, net als veel andere Burundezen’, legt hij uit. Bertor kreeg ondertussen wel al opvang. ‘De vrijwilligers van Serve The City hebben mij geholpen in die moeilijke weken. Nu wil ik ook anderen helpen.’

Hij was een van de eerste bewoners van het pand in de Paleizenstraat. ’We hoorden dat dit gebouw hier leegstond. Iemand had ons verteld dat je de eerste vier dagen na een kraak niet op straat gezet kan worden. Met een groep van 20 Burundezen en 50 Afghanen trokken we in oktober dit gebouw binnen.’

Vier dagen worden uiteindelijk vier maanden. De groep bewoners van het kraakpand nam snel toe en de mensonterende omstandigheden waarin ze verbleven, sijpelden door naar de pers.

Het kraakpand in de Paleizenstraat wordt uiteindelijk, twee dagen later dan gepland, gesloten. Het duurt niet lang voor een nieuw tentenkamp wordt opgetrokken naast het centrum van Fedasil, het Klein Kasteeltje. Dat twee weken later door de politie opnieuw ontruimd wordt. De opvangcrisis duurt voort.

Derde grootste groep

Wie een beroep doet op het recht op internationale bescherming, door asiel of subsidiaire bescherming aan te vragen, heeft normaal gezien recht op onderdak. Terwijl de procedure loopt, dus. Maar het federaal agentschap Fedasil slaagt er al een tijd niet meer in om dat te voorzien.

De afgelopen maanden waren slopend voor de medewerkers en vrijwilligers van de humanitaire hub, vlak bij het Brusselse Noordstation. Verschillende ngo’s en Brusselse vrijwilligers bieden er overdag maaltijden, bijstand en een warme ruimte aan wie nergens heen kan.

‘Dit is een open dagcentrum, waar iedereen die dakloos is binnen kan stappen. We stellen geen vragen’, legt Feyrouz Lajili uit. Ze is de coördinatrice van de hub, waar aanvankelijk enkel mensen terecht konden die géén recht op opvang hebben. Maar die doelgroep is veranderd sinds het najaar van 2022. ‘Mensen die internationale bescherming aangevraagd hebben, zouden ons niet nodig moeten hebben. De veranderingen in onze doelgroep hebben de opvangcrisis hier zeer zichtbaar gemaakt.’

De Burundezen vallen op aan de poorten van het Klein Kasteeltje, op straathoeken en bij voedselbedelingen. Sinds kort vormen ze een aanzienlijk aandeel van de groep asielzoekers die tijdens deze opvangcrisis aankwamen.

2720 Burundezen vroegen vorig jaar asiel aan in ons land. Ze vormden daarmee plots de vierde grootste groep onder de aanvragers.

De hub registreert soms de nationaliteit van bezoekers, maar enkel van zij die ook een consultatie aanvragen voor medische of psychosociale bijstand. ‘Uit die cijfers kan je wel afleiden dat de grootste groep bezoekers van de afgelopen maanden afkomstig is uit Afghanistan en Burundi.’

Het zijn twee nationaliteiten die wijzen op een nood aan en een verhoogde kans op internationale bescherming. Ze moeten worden opgevangen door het federaal agentschap Fedasil, dat verantwoordelijk is voor de opvang van asielzoekers.

Het aantal asielaanvragen bereikte in 2022 niet het recordaantal van 2015, het jaar van de Europese asielcrisis, het aangespoelde jongetje Aylan en het ‘Wir schaffen das’ van Angela Merkel. Maar in vergelijking met 2021 is er wel sprake van een stijging met 42%. In 2022 vroegen 32.219 personen voor de eerste keer internationale bescherming in ons land. (De Oekraïense vluchtelingen vallen niet onder deze cijfers omdat zij het statuut van tijdelijke bescherming kregen.)

Opmerkelijk is dat vanaf maart voor het eerst aanvragers met de Burundese nationaliteit in de top tien opduiken. Cedric, Bertor en 2720 andere Burundezen vormden samen vorig jaar plots de vierde grootste groep onder de asielaanvragers.

Geschenk van Servië: visavrij reizen voor Burundezen

‘Burundezen die om asiel vragen in Europa, zegt u? Nee, daar weten wij niets over’, klinkt het op het Burundese ministerie van Buitenlandse Zaken, bij monde van de woordvoerster Inès Sonia Niyubahwe. Dat ze tot eind oktober 2022 zonder visum naar Servië konden reisden, klopt wel. ‘Servië is een bevriende natie.’

Burundi verkeert al sinds 2015 in een politieke crisis. In 2015 en 2016 nam het aantal internationale vluchtelingen uit het Centraal-Afrikaanse land daardoor sterk toe. Naar schatting 300.000 Burundese vluchtelingen zochten als gevolg van de onrust bescherming in buurlanden. Een deel daarvan, 80.000 Burundezen, bevindt zich nog steeds in die buurlanden.

De al broze economie van het land kreeg bovendien rake klappen door de politieke repressie, de internationale sancties die daarop volgden, de pandemie én vervolgens de Oekraïnecrisis. Burundi is vandaag een van de armste landen ter wereld geworden. Het geschatte jaarlijkse bruto nationaal product per hoofd van de bevolking zou 204 euro per jaar bedragen.

Politieke vrijheden zijn er sinds 2015 sterk aan banden gelegd. Dat, samen met de economische problemen, zou de recente toename van asielaanvragen kunnen verklaren.

‘Een vriend vertelde me dat ik het land kon verlaten en zonder visum naar Servië kon reizen. Ik zag plots een uitweg.’

Toch is het helemaal niet vanzelfsprekend voor Burundezen om naar Europa te reizen. Vóór 2022 was onderduiken in eigen land of schuilen in de buurlanden haast de enige oplossing voor wie zich in gevaar bevond.

‘Ik was te zien in een videoclip met een groep traditionele drummers maar zonder de traditionele kleren. Dat beschouwden de autoriteiten als provocatie’, vertelt Christian. We treffen elkaar aan de poort van het Klein Kasteeltje in Brussel. Hij vroeg vorige zomer asiel aan en heeft ondertussen opvang. Hij wacht bij het aanmeldcentrum op een landgenoot die een afspraak heeft met een medewerker van Fedasil.

Omdat hij ervan beschuldigd werd de Burundese traditie geschonden te hebben, leefde Christian een tijd ondergedoken in eigen land. ‘Maar dat was onhoudbaar.’

Voor hem en voor heel wat landgenoten was het verrassend genoeg Servië dat een luchtbrug naar Europa bood. ‘Een vriend vertelde me dat ik het land kon verlaten en zonder visum naar Servië kon reizen. Ik zag plots een uitweg.’ Verder dan Servië kon hij vorige zomer niet denken. ‘Pas toen ik daar was, begreep ik dat ik ook daar weinig rechtszekerheid had. Uiteindelijk ben ik vanuit Servië naar België kunnen reizen.’

Christian kwam in de lente in België aan: ‘Ik was er nog vóór de mensen op straat moesten slapen. Na mij zijn nog Burundezen gevolgd, die een moeilijkere start kenden. De meesten reisden net als ik via Servië.’

Kosovodiplomatie

De onverwachte luchtbrug kwam er door een staaltje Kosovodiplomatie van Servische kant. Servië reikte Burundi strategisch de hand in 2018, toen Burundi nog door het Westen onder sancties geplaatst was en een diplomatieke paria was. Burundi zou zijn erkenning van de onafhankelijkheid van Kosovo intrekken. In ruil daarvoor kon het Balkanland een wederdienst bewijzen: voor een verblijf van minder dan 30 dagen zouden Burundezen visumvrij naar Servië mogen reizen.

Burundi trok de erkenning van de onafhankelijkheid van Kosovo effectief in en had er een diplomatieke vriend bij.

Lang bleef de nieuwe reismaatregel in Burundi zelf onder de radar. Pas nadat de reisbeperkingen door corona wegvielen, sijpelde de informatie informeel door en begonnen meer Burundezen naar het Balkanland af te reizen.

In maart 2022 vroegen 34 Burundezen in ons België asiel aan. Tegen augustus stond het maandelijkse aantal op 372.

De Europese Unie beschouwt Servië als een transitland. Naar schatting meer dan 120.000 transitmigranten kwamen vorig jaar het Balkanland binnen. De meesten van hen reisden door.

De Burundezen die in de eerste drie maanden van 2022 via de Balkanroute reizen en vervolgens in de EU asiel aanvragen waren nog amper in de statistieken op te merken. In maart 2022 vroegen slechts 34 Burundezen in ons België asiel aan. Tegen augustus stond het maandelijkse aantal Burundese asielaanvragers op 372. Stilaan werden in ons land vragen gesteld bij die plotse toename.

Hoeveel asielzoekers worden niet opgevangen door de opvangcrisis?

Het aantal asielzoekers dat op straat staat (in plaats van het bed, bad en brood te krijgen waar ze tijdens de procedure recht op hebben) is moeilijk te tellen. Hun aantal op dit moment wordt geschat op 2700, maar verandert elke week. Het is een som van ruwe week- of maandcijfers, maar zonder te kunnen zeggen wie nieuw is of wie ook in vorige cijfers zat en wie niet meer. ‘Duizenden’ is daarom een ruime, maar correcte beschrijving.


In januari 2023 was het aantal aanvragen van Burundezen weer verwaarloosbaar klein geworden en verdween het uit de top tien van asielaanvragen.

Goed verdienen aan vertrekkende Burundezen

Ook bij luchtvaartmaatschappij Ethiopian Airlines, die tickets naar de Servische hoofdstad Belgrado verkoopt, valt in het voorjaar van 2022 de toegenomen vraag op. Rwanda Air en Turkish Airlines springen mee op de kar en bieden tickets aan, weliswaar met soms lange tussenstops. De snel stijgende vraag brengt ondernemers op ideeën.

In de vroegere Burundese hoofdstad Bujumbura duiken ook verschillende nieuwe reisbureaus op die een reis naar Belgrado aanbieden. De eigenaars van reisbureaus Iteka Tours & Travel en Dunlor, bijvoorbeeld, zakenlui die over een een goed netwerk beschikken. Met banden met de veiligheidsdiensten op de luchthaven, zoals snel zal blijken.

Het doet de onrust op de internationale luchthaven van Bujumbura toenemen. Wie zijn vliegtickets niet geboekt heeft via een van de nieuwe reisbureaus, lijkt het vliegtuig niet meer op te kunnen stappen, zo krijgen we in augustus te horen op de MO*redactie.

‘Velen hebben schulden gemaakt om het land te kunnen verlaten.’

De prijzen voor een reis naar Belgrado schieten de hoogte in doordat de reisbureaus de ticketmarkt controleren. Claude, een Burundese man die eind 2021 al samen met zijn vrouw naar Servië vertrok, vertelt ons dat hij toen nog gewoon kon boeken via de luchtvaartmaatschappij. Per ticket betaalde hij ongeveer 1000 euro.

Voor Christian lukt dat in mei 2022 niet meer. Hij kan enkel boeken via de reisbureaus en moet voor zijn tickets een drievoud van de eerdere prijs neertellen. In augustus zijn volgens verschillende getuigen al extra enveloppes met cash geld nodig om controles aan de luchthaven in Bujumbura door te komen.

Ook aan de Servische kant van de reisweg, bij aankomst in Belgrado, wordt rond dezelfde tijd georganiseerde fraude gemeld: onderzoeksjournalisten van Balkan Insight leggen er een systeem van oplichting bloot. Het gaat om financiële transacties van Burundezen die zich al eerder in Servië gevestigd hebben. Die overtuigen landgenoten om ook af te reizen, maar vragen om geld over te maken om zonder problemen de luchthaven in Belgrado door te komen, zo rapporteert Balkan Insight.

‘Velen hebben schulden gemaakt om het land te kunnen verlaten’, vertelt Christian, de man die we ontmoetten aan het Klein Kasteeltje en die ervan beschuldigd werd ‘de Burundese traditie te hebben geschonden. ‘Familie en vrienden hebben leningen verstrekt, maar begrijpen niet dat je die niet kan beginnen afbetalen na aankomst in België. Veel landgenoten die nu in België op straat leven, gaan ook gebukt onder die druk.’

© Elien Spillebeen

De luchthaven Melchior Ndadaye in Bujumbura was voor veel Burundezen in 2022 de vertrekpoort naar een ander leven. In Europa, via Servië.

Diplomatieke druk

Het zijn niet de verhalen van fraude en oplichting die voor ongerustheid bij de Europese Unie zorgden. De plotse stijging in asielaanvragen deed het Servische visabeleid plots wél in het oog van Europese leiders springen.

Pas tegen het einde van de zomer van 2022 sijpelt door dat het visavrij reisbeleid van Servië ervoor zorgt dat de migratie via de Balkanroute toeneemt. Het Servische beleid bestond al sinds 2018 voor paspoorthouders uit Burundi, maar ook voor andere landen zoals Tunesië, India, Turkije, Guinee-Bissau en Cuba. Ook het visavrij inreisbeleid voor inwoners van Rusland en Belarus ligt nu gevoelig bij Europa, sinds het begin van de oorlog in Oekraïne.

Na Europees topoverleg op 14 oktober wordt de druk snel opgevoerd en past Servië zijn visumbeleid voor Burundi aan.

De rapportage van Frontex in september toont dat de migratie via de Balkan naar de EU algemeen in stijgende lijn zit. Ylva Johansson (sociaaldemocraten), Europees Commissaris voor Binnenlandse Zaken, dreigt daarop prompt om het visavrije reisbeleid met Servië zelf op te schorten als de kandidaat-lidstaat het eigen visabeleid niet in lijn brengt met het Europese.

Begin oktober spreekt de Belgische staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole De Moor (cd&v) hierover ook de Servische ambassadeur in België aan. Het Servische visumbeleid wordt op tafel gelegd op een Europees overleg over asiel en migratie in Luxemburg.

Na dat topoverleg op 14 oktober wordt de druk snel opgevoerd. Op 21 oktober deelt de Servische minister van Buitenlandse Zaken mee dat het land zijn visumbeleid voor een aantal landen zal aanpassen vanaf 20 november, met een overgangsperiode van een maand dus.

Maar voor de Burundezen zal die wachttijd niet gelden, blijkt al snel. De aankondiging heeft in Bujumbura onmiddellijk impact.

Alles kwijt

‘Ik was advocaat’, begint Alain (schuilnaam). ‘Maar het leven hier werd steeds moeilijker. Ik had beslist om te vertrekken. Om voor mij, mijn vrouw en drie kinderen een ticket te kunnen betalen, hebben we alles moeten verkopen. Zelfs het ouderlijk huis waarin ik zelf ben opgegroeid.’

Hij vertrok met Rwanda Air, via Qatar en Istanbul met eindbestemming Belgrado. Bij de overstap in Qatar konden de passagiers niet langer doorreizen. Doordat Servië de verandering van zijn reisbeleid had aangekondigd, konden ze de reis niet afmaken.

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws

Alain worstelt sinds de mislukte reis met gevoelens van depressie en schaamte. ‘Het was mijn idee. Ik voel me schuldig tegenover mijn familie, mijn kinderen, mijn vrouw.’ Want hij is alles kwijt.

’We zaten twee weken vast in de luchthaven. Het geld van de 40 miljoen Burundese frank (ongeveer 18.000 euro, red.) dat ons nog restte na het betalen van het reisbureau en de tussenmannen, was snel op in de luchthaven.’ Na twee weken onzekerheid werden ze op een vliegtuig terug naar Bujumbura gezet.

‘Ik begrijp niet waarom ze toch mensen die al onderweg waren niet gewoon konden laten doorreizen’, is zijn boodschap aan de Europese Unie en Servië.

Druk vooraf

Alain en zijn familie reisden af op 21 oktober, de dag van het bericht van de Servische minister van Buitenlandse Zaken. Maar volgens verschillende getuigen begonnen de problemen al vroeger. Nog voor de officiële mededeling leek er al druk uitgeoefend te worden om het doorreizen te bemoeilijken. Al gebruikte men daarvoor kennelijk drogredenen.

‘Ik ben nog in shock. Ik zit nu in de schulden. Ik werk nog, maar zonder motivatie.’

Pierre (schuilnaam) vertrok op 4 oktober. Hij vloog eerst naar Entebbe in Oeganda. Van daaruit had zijn reisbureau een vlucht naar Istanbul gereserveerd, van waaruit hij naar Belgrado zou vliegen. Maar in Oeganda al liep het mis. ‘Ze zeiden dat ik een verzekering nodig had. Maar die had ik. Toch zeiden ze dat het niet goed was.’

Terwijl Pierre een nieuwe verzekering zoekt, vertrekt zijn vlucht. Hij vindt een nieuwe verzekering, maar wordt in de transitzone opnieuw tegengehouden, samen met de andere Burundezen die zouden vertrekken. ‘Turkish Airlines zei dat ze toestemming vanuit Servië nodig hadden.’

Ook Pierre belandt uiteindelijk terug in Bujumbura. Blut. Hij werkt er als verpleger. Maar zonder partijkaart van de regerende partij vindt hij nergens meer dan een slecht betaalde stageplaats. ‘Ik werk al twee jaar in een ziekenhuis als stagiair, terwijl ik al lang ben afgestudeerd.’

Sinds zijn terugkeer is hij alle hoop op beterschap kwijt. ‘Ik ben nog in shock. Ik zit nu in de schulden. Ik werk nog, maar zonder motivatie.’

Reiskantoren permanent gesloten

Naast de grote groep Burundezen die onderweg al teruggestuurd worden, zijn er nog honderden kandidaten die al betaald hebben voor een plaatsje op de wachtlijsten van de reisbureaus. ‘Niemand krijgt iets terug. Ook niet zij die nooit vertrokken zijn’, weet Pierre.

Dieudonné kan het bevestigen. Zijn geplande reisdatum lag in november. ’18 miljoen Burundese frank (zo’n 7800 euro, red.) hebben we betaald, om nooit te kunnen vertrekken.’ Ook hij ziet niets terug van dat geld. ‘Nee. Ik heb geen hoop dat ik iets terugbetaald krijgen. Ik ben alles kwijt. Het heeft me zelfs mijn huwelijk gekost’, zucht hij.

Pierre toont een bericht van zijn contactpersoon, die hem doorverwees naar luchtvaartmaatschappij Turkish Airlines. Die maatschappij zegt dan weer dat wie niet rechtstreeks bij hen geboekt heeft, het reisagentschap moet contacteren.

© Elien Spillebeen

Sinds de wijziging van het visbeleid van Servië gingen de deuren van reisbureau Dunlor niet meer open.

Zelf kloppen we aan bij reisbureau Dunlor. Sinds Servië zijn visabeleid wijzigde, gingen de deuren van het bureau niet meer open, vertelt de manager van het kantoor tegenover Dunlor. Het telefoonnummer dat op de deur vermeld staat, is buiten gebruik.

Onleefbaar Burundi

Sinds reizen via Servië geen optie meer is, zijn de Burundezen weer verdwenen uit de top tien nationaliteiten van aanvragers van internationale bescherming. Maar de wens om te vertrekken blijft bij veel Burundezen groot. ‘Wie niet voor de regerende partij werkt, kan hier niet langer eten’, deelt een jongere anoniem met ons.

‘Enkel de dood rest ons nog. Leven is hier onbetaalbaar geworden’, herhaalt Alain, de advocaat die zijn reis naar Servië niet kon vervolmaken.

Dieudonné, die wel betaalde maar niet eens kon vertrekken, durft nog niet denken aan morgen. En Pierre denkt enkel nog aan de schulden. ‘Wie weet kan ik ooit via een buitenlandse studiebeurs ergens nog een toekomst opbouwen.’

De namen van enkele betrokkenen die anoniem of enkel onder hun voornaam getuigden, zijn bekend bij de redactie.

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.

Rechtzetting 9 mei 2023: bij publicatie van dit artikel stond foutievelijk vermeld dat Burundezen in 2022 de derde grootste groep van asielaanvragers in België vormden. Het betrof niet de derde maar de vierde grootste groep.

Rechtzetting 12 juni 2023: dit artikel bevatte eerder twee getuigenissen over vrouwenhandel op de migratieroute van Burundi naar Servië. MO* kreeg na publicatie informatie die de betrouwbaarheid van deze getuigenis in twijfelt trekt en besloot deze passage te verwijderen.  

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.