‘Het gordijn van de blanke Amerikaanse middenklasse is opengegaan’

Met het Invisible Institute focust Jamie Kalven al sinds 2004 op het politiegeweld in Chicago.

Ken je The Wire, vraagt hij, verwijzend naar de bekroonde HBO-serie over drugsbendes en corrupte agenten in Baltimore.

‘Tien jaar lang heb ik ‘The Wire’ geleefd.’

‘Omdat ik me naast mijn werk als schrijver concreet wou inzetten voor de achtergestelde buurten in het zuiden van de stad, ging ik in de sociale woonwijken met jongeren werken. Eén van onze projecten bestond erin een alternatieve identiteit en gemeenschap te creëren voor ex-gangsters en ex-gedetineerden.

Na enige tijd kwam ik tot de vaststelling dat deze wijken merkwaardig genoeg zowel teveel als te weinig aandacht van de politie krijgen. Als burgers bellen voor een concreet probleem, komen de agenten niet. Er is volstrekt geen aandacht voor de publieke veiligheid. Eigenlijk kan je die zones binnen de stad vergelijken met ‘failed state’ enclaves. Geen van de taken waar een overheid verantwoordelijk voor is, wordt nog vervuld.

‘Eigenlijk past racistisch, gewelddadig, en immoreel gedrag gewoon binnen de jobomschrijving van politieagenten.’

Tegelijk worden de jongeren op straat voortdurend tegengehouden en onderworpen aan hardhandige drugs- en wapencontroles, die niet zelden worden uitgevoerd door corrupte agenten die hen beroven of valselijk beschuldigen.

Ze doen dat omdat ze weten dat het risico op vervolging gering is, gezien de lage sociale status van het slachtoffer. Eigenlijk past racistisch, gewelddadig, en immoreel gedrag gewoon binnen de jobomschrijving.

Het duurt even voor je doorhebt dat er twee soorten burgers zijn in de VS, vergelijkbaar met de situatie onder apartheid in Zuid-Afrika, en wat dat elke dag weer betekent. Een blanke middenklasse-man als ik wordt volstrekt niet op dezelfde manier behandeld als een zwarte jongere. Agenten beseffen dat iemand als ik zijn rechten kent en zich een advocaat kan permitteren die eventueel wangedrag zal doen uitmonden in schorsing of vervolging.’

Als deze situatie al zo lang bestaat, waarom kreeg de moord op Michael Brown in Ferguson dan zoveel aandacht?

Kalven: Ik vind dat zelf erg opmerkelijk want het betreft een fenomeen dat deel is van de Amerikaanse geschiedenis en maatschappij. Media en politici spraken over een crisis, maar dat is Ferguson niet. Crises zijn afwijkingen van de norm, dit is een bevestiging ervan.

‘Crises zijn afwijkingen van de norm, dit is een bevestiging ervan.’

Bovendien is er geen hausse in het aantal schietpartijen. Het enige wat is toegenomen, is het bewustzijn. Het gordijn van de blanke Amerikaanse middenklasse ging open. Maar niet voor het eerst. Denk bijvoorbeeld aan de mishandeling van de zwarte taxichauffeur Rodney King door blanke agenten in LA in 1992, en de rellen die daarop volgden. Elke stedelijke opstand uit de recente geschiedenis had een sterk element van politiegeweld.

Dat geldt ook voor Selma en de zwarte burgerrechtenbeweging waarvan we dit jaar de vijftigste verjaardag vieren. Het begon met het disproportionele politiegeweld op de brug. Het zou dus fout zijn om dit moment als uniek te beschouwen.

Waarom is er nooit iets veranderd?

Kalven: Omdat racisme een nuttig instrument is, een manier om de status quo te behouden. Ordehandhavers zijn de frontlinievertegenwoordigers van de maatschappij in haar geheel. Die is fundamenteel onrechtvaardig en zorgt ervoor dat mensen in verschillende buurten heel uiteenlopende levensverwachtingen hebben.

Bovendien werkt het in twee richtingen. Sommige buurten zijn dermate vervreemd van de autoriteiten dat de moorden die er worden gepleegd, nooit opgelost raken. Immers, niemand werkt met het onderzoek mee, de politie heeft volstrekt geen legitimiteit. Het is deels ook in dat kader dat je bendegeweld moet ziet.

Als er goede redenen zijn om de politie niet te vertrouwen, dan zoeken mensen naar een alternatief rechtsssysteem, dat fundamenteel tribaal is. Wij komen op voor onze mensen, onze straat, onze buurt en rekenen meedogenloos af met vijanden.

Dat is een van de dingen die me in de vele honderden gesprekken met jongeren uit die buurten is opgevallen. Op de vraag of ze de politie zouden bellen als hun broer werd doodgeschoten en ze wisten wie het had gedaan, antwoordde niemand positief. Ze zouden het allemaal zelf oplossen.

Altijd weer kwamen twee redeneringen terug; ‘de agenten hebben alle macht en daar ben ik aan overgeleverd’ en ‘als er iets fouts gebeurt, zal niemand mij geloven’. Begrijp je dan waarom mensen het op een lopen zetten als ze door een agent worden tegengehouden? De sleutelkwestie in deze is dus hoe je legitimiteit herstelt en aansprakelijkheid creëert? Per slot van rekening is het in ons aller belang dat de politie efficiënt kan werken.

Hoe verander je dat? Meer jongens uit die wijken bij de politie? Een onafhankelijk orgaan oprichten dat controle uitvoert?

Kalven: In dat eerste geloof ik niet echt. Er zijn, in grote steden als Chicago toch, al veel zwarte agenten, en ook veel zwarten die opklimmen binnen de politie. Ze blijken niet noodzakelijk minder corrupt of gewelddadig.

Waar het om gaat, is de cultuur binnen het korps. Vooreerst heerst de code van de stilte. Hoewel we uit onderzoek weten dat slechts vijf procent van de agenten racistische geweldenaars zijn, halen zij het hele apparaat onderuit. Fatsoenlijke agenten zullen wel proberen om niet in een team te worden geplaatst met schofterige collega’s, maar zullen hen bijna nooit verklikken. Ze weten wel beter. Wie fout gedrag aanklaagt, wordt uitgesloten en zelfs fysiek bedreigd.

Het feit dat rechtgeaarde agenten samenwerking met racistische, corrupte of gewelddadige collega’s vermijden, betekent dat deze laatste gelijkgezinden opzoeken, alsook oversten die hun werkwijze tolereren en hen ‘gepaste’ opdrachten toeschuiven. Dingen dus als werken in gevaarlijke drugsbuurten.

‘Fatsoenlijke agenten zullen hun racistische, gewelddadige collega’s bijna nooit verklikken.’

Een controle-apparaat is er in theorie, maar uit onze research blijkt dat het overgrote deel van de klachten gewoon wordt geseponeerd. Die instantie is niet echt onafhankelijk, want politiek benoemd. Bovendien bestaat ze uit ex-politiemensen en lui met sterke contacten binnen het korps. Officieel moet ze het belang van de burger verdedigen, maar in de praktijk is het een witwasmachine voor de agenten.

Dat is bijzonder problematisch, vooral omdat blijkt dat de meeste agenten die uiteindelijk in opspraak komen wegens heel ernstige feiten, al tientallen keren door burgers zijn aangeklaagd, alleen werd daar geen gevolg aan gegeven.

Snellere disciplinaire maatregelen hadden de ultieme feiten in veel gevallen kunnen voorkomen.

Het mag niet voor het eerst zijn dat er publieke verontwaardiging ontstaat over politiegeweld, maar nooit eerder was er toch zoveel bewijsmateriaal, denk maar aan alle opnames die worden gemaakt met smartphones. Zou dat niet voor echte verandering kunnen zorgen?

Kalven: Het feit dat meer burgers een situatie kunnen filmen dan ooit tevoren, is inderdaad belangrijk. Het zorgt voor bewijs dat niet onder het tapijt kan worden geveegd. Maar de echte uitdaging bestaat erin om de huidige morele verontwaardiging te koppelen aan haalbare hervormingen die elk op zich misschien niet revolutionair zijn, maar die samen wel tot een ommekeer leiden. En daarvoor moeten we niet wachten op grote leiders. Burgers moeten beseffen dat zij zelf over de macht beschikken om te handelen.

Dat is overigens ook wat er met Selma is gebeurd, de fundamentele inzet was stemrecht voor de zwarten, maar de strijd ging om heel concrete dingen zoals de onrechtvaardige geletterdheidstesten waar potentiële kiezers aan werden onderworpen, de oneerlijke belastingen, … Door die koppeling aan concrete hervormingen is Selma een succes geworden.

Aan welke haalbare hervormingen denkt u dan?

Kalven: Eerst en vooral aan nieuwe regelgeving omtrent transparantie. Nu is het zo dat de overheid de beelden van een schietpartij vrijgeeft als ze in het voordeel van het korps zijn en anders niet. We hebben zelf een aantal rechtszaken aangespannen om politiebeelden vrij te krijgen. Na een lange strijd lukte dat dan, en bleek dat het recht op geheimhouding voor een goed verloop van het onderzoek louter werd ingeroepen om misdaden in de doofpot te kunnen stoppen.

Daarnaast moeten rechtgeaarde agenten in staat worden gesteld om actoren van verandering te zijn zonder persoonlijk ernstige risicio te lopen op vergelding. Daarvoor is een neutraal, onafhankelijk en anoniem meldpunt nodig.

En een derde punt is dat klachten rigoureus en efficiënt moeten worden onderzocht en publiek worden gemaakt.

Bovendien moeten we het aantal situaties dat kan leiden tot geweld drastisch verminderen. Agenten moeten in dienst staan van de publieke veiligheid in plaats van nodeloos hun macht te demonstreren. Stel dat het controleren en fouilleren van jongeren niet langer een standaardpraktijk was, maar werd beperkt tot situaties waarin het noodzakelijk is, en dat de politie een gedoogbeleid voerde inzake kleine overtredingen.

‘Agenten moeten actoren van verandering kunnen zijn zonder persoonlijk risico te lopen.’

Dat zou ontzettend veel problemen voorkomen. Kijk immers naar de tragische gevallen van de voorbije maanden: Michael Brown (Ferguson) stak over terwijl het rood was, Sandra Bland werd vorige maand dood aangetroffen in een politiecel nadat ze was tegengehouden wegens het niet gebruiken van een richtingsaanwijzer om van rijvak te veranderen. De in december gedoode Eric Garner verkocht sigaretten per stuk.

Als er niet langer driest werd opgetreden tegen dit soort van ‘misdaden’, zou dat onze levenskwaliteit doen dalen? Ik denk het niet, wel integendeel.

Daarnaast zijn ook een aantal ‘zachte maatregelen’ van groot belang. De antagonistische relatie tussen politie en burger moet worden aangepakt. Daarom hebben we in een van de wijken een fietsenherstelplaats geopend, waar agenten hun rijwielen laten maken. Op die manier zien jongeren en ordehandhavers elkaar in een andere context dan die van dader en vertegenwoordiger van de wet, er komt een humaner, normaler contact. Als mensen elkaar in een dergelijke context hebben ontmoet, reageren ze ook in geval van moeilijkheden anders op elkaar. En dat is fundamenteel.

Bezoek de website van het Invisible Institute en lees het verhaal van de zeventienjarige Laquan McDonald, gedood door de politie van Chicago in oktober 2014, dat Kalven onder de aandacht wist te brengen.