‘De ergste tsunami van mis- en desinformatie moet nog komen’

Mis- en desinformatie tieren welig om ons heen. Dat zagen we in een ruim twee jaar durende pandemie en zien we nu ook bij de oorlog in Oekraïne. Wantrouwen in mainstreammedia doet mensen naar andere bronnen grijpen en dankzij tal van socialmediaplatformen krijgen desinformatiecampagnes makkelijk voet aan de grond. MO* sprak hierover met communicatiewetenschapster Nathalie Van Raemdonck en factchecker Keegan Leech. 'Om desinformatie aan te pakken, moet je polarisatie aanpakken.'

‘We zagen de dagelijkse tsunami van misinformatie van mijlenver aankomen. Toch was er een pandemie nodig om ons wakker te schudden’, zegt communicatiewetenschapster Nathalie Van Raemdonck (VUB). ‘Al vrees ik dat het ergste nog moet komen.’

De naweeën van de pandemie waren nog niet verteerd of daar was al de volgende crisis, de Russische invasie van Oekraïne. En dat front verplaatst zich via een eindeloze stroom aan berichten naar onze handpalmen. De Europese Unie neemt met het blokkeren van de Russische staatstelevisie ook nooit geziene maatregelen tegen nepnieuws.

Maar desinformatie is een globaal fenomeen. Rusland zet bijvoorbeeld de laatste jaren sterk in op desinformatiecampagnes in Afrika, zo signaleert het Africa Center for Strategic Studies. Daarom bracht MO* Van Raemdonck online samen voor een gesprek met Keegan Leech, factchecker bij de onafhankelijke organisatie Africa Check.

Hellend vlak

Chinese en Russische staatsmedia zijn vandaag over de hele wereld te bekijken, in het Engels of zelfs in het Spaans. Digitale diplomatie noemen de Chinezen dat wel eens. Waar ligt de grens met desinformatie?

Nathalie Van Raemdonck: ‘Digitale diplomatie’ is een eufemisme voor propaganda. Maar net die grens, tussen desinformatie en propaganda, is heel vaag geworden.

‘”Digitale diplomatie” is een eufemisme voor propaganda. Maar net die grens, tussen desinformatie en propaganda, is heel vaag geworden.'

Propaganda is niet altijd feitelijk onjuist, maar gebruikt informatie om een agenda te dienen. Of een emotionele boodschap om iets te belichten. Terwijl desinformatie net bewust misleidt. In tegenstelling tot misinformatie, dat foute info bevat maar niet bewust wil misleiden.

Poetin hamert continu op de zogenaamde 'denazificatie’ van Oekraïne als excuus voor zijn oorlog. Delen van het Oekraïense leger, zoals het Azov-regiment, leunen inderdaad aan tegen extreemrechts. Zit in de beste leugen steeds een element van waarheid?

Keegan Leech: Inderdaad, claims die zich het snelst verspreiden bevatten elementen die wél waar zijn. Dit soort desinformatie is ook het moeilijkst om te ontkrachten. Een oppervlakkige zoekopdracht zal dan eerder het vooroordeel bevestigen.

Nathalie Van Raemdonck: Dat klopt. Stel: je komt fake news tegen op sociale media en je googlet snel het woord ‘Azov’ – dat is overigens een goede reflex. Maar op basis van de zoekresultaten krijg je de indruk dat het waar is wat Rusland zegt. Dat is nu net de bedoeling: een conflict uitlokken over de waarheid.

Een ander voorbeeld: in het begin van de oorlog doken er verhalen op van racistische incidenten aan de Pools-Oëkrainse grens. Heel wat van die verhalen waren echt. Maar ze werden zodanig uitvergroot dat racisme een inherent deel van het Oekraïense beleid leek.

'Als factchecker word je zo bijna gedwongen om datgene wat wél waar is te minimaliseren.'

Als factchecker word je zo bijna gedwongen om datgene wat wél waar is te minimaliseren. Dat is olie op het vuur van complotdenkers. Je moet je hier bewust van zijn, zodat je niet één bepaald narratief versterkt.

De Europese Unie heeft een aantal Russische staatszenders geblokkeerd. In een reactie zei Ricardo Guttiérez, secretaris-generaal van de Europese Federatie van Journalisten, dat de Amerikaanse tv-zender CNN tijdens de Golfoorlog evengoed oorlogspropaganda verspreidde. Is de westerse wereld blind voor haar eigen framing?

Nathalie Van Raemdonck: Absoluut. Er doet ook heel wat pro-Oekraïense propaganda de ronde, zoals bijvoorbeeld het verhaal over The Ghost Of Kiev. Heel wat media namen dat klakkeloos over omdat het een erg aanlokkelijk verhaal is. Propaganda is iets van beide kanten.

Keegan Leech: Uiteraard zijn we het er allemaal over eens dat censuur niet de oplossing is. Interessanter is de framing (de voorstelling en verwoording, red.) die de EU gebruikt. De EU zegt: dit is geen censuur, dit zijn juridische gerechtvaardigde maatregelen tegen desinformatie.

Nathalie Van Raemdonck: In de reactie van de EU zit een soort machteloosheid. Van de ene kant zit je vast in een ecosysteem waar fake news welig tiert en waar je amper in kan ingrijpen. Maar van de andere kant zijn dit soort maatregelen een slippery slope, een hellend vlak.

Binair denken

Keegan, Rusland zet meer en meer in op desinformatie in Afrika. Merkt u daar iets van in uw werk als factchecker?

Keegan Leech: De Afrikaanse Unie is verdeeld over de oorlog. Dat zie je ook aan het soort fake news dat we hier krijgen. Je leest berichten dat er een economische crisis zou dreigen als een land geen kant in de oorlog zou kiezen.

Zo was er een foto die zou aantonen dat Poetin vrijheidsstrijders uit Mozambique heeft getraind in de jaren ‘70. Dat zou dan een goede reden zijn om Rusland in de oorlog met Oekraïne te steunen. Maar wat blijkt? Poetin heeft Mozambique destijds helemaal niet bezocht. De foto dateert van veel later.

'Dit soort desinformatie speelt in op Koude Oorlog-nostalgie, een binair denken dat de wereld in twee kampen verdeeld.'

Nathalie Van Raemdonck: Met de invasie van Oekraïne schendt Rusland het internationaal recht, en de oplossing ligt op het niveau van de Verenigde Naties. Maar zolang er geen consensus is, speelt dat Rusland in de kaart.

Rusland weet dat en speelt hierop in. Zo wijst het naar de illegale invasie van Irak in 2003, die grote delen van het Westen ook niet veroordeelden. Dit soort desinformatie speelt in op Koude Oorlog-nostalgie, een binair denken dat de wereld in twee kampen verdeeld.

Keegan Leech: We zien een soort macroversie van wat Nathalie daarnet zei. Desinformatie als middel om conflict uit te lokken, maar dan op geopolitiek niveau.

Even terug naar de pandemie. Europese landen hebben zoveel meer coronavaccins gekocht dan ze effectief nodig hadden. Chinese staatsmedia speelden gretig op in op het manco dat daardoor in andere landen ontstond. Leeft dat sentiment ook in Afrika?

Keegan Leech: In de eerste fase van de pandemie was er veel nepnieuws over hoe het Westen vaccins zou willen testen op Afrikanen maar hen de toegang tot echte vaccins zou ontzeggen.

Stilaan zijn ook in Zuid-Afrika vaccins goed beschikbaar. Je ziet plots verhalen opduiken die stellen dat het Westen vaccins zou willen gebruiken om de Afrikaanse bevolking uit te dunnen door mensen onvruchtbaar te maken of zelfs te doden. Bijna altijd zit er een onderliggende antikoloniale boodschap in vervat.

Nathalie Van Raemdonck: Zijn die vergelijkbaar met de samenzweringstheorieën die zeggen dat het Westen HIV (het virus dat aids veroorzaakt, red.) geïntroduceerd zou hebben op het Afrikaanse continent?

Keegan Leech: Inderdaad. Nu, in het verleden waren er effectief voorvallen van Afrikaanse landen die gebruikt werden als testcase voor medicijnen, zonder dat iedereen daarvan goed op de hoogte was. Dat maakt het dus veel makkelijker voor dit soort nepnieuws om zich te verspreiden.

Polarisatie als graadmeter

Cuba en Rusland stuurden tijdens de coronacrisis artsen en medisch materiaal naar Italië, en radicaal-linkse partijen speelden dat feit graag uit. De kiezers van extreemrechts werd dan weer vaak verweten dat ze antivaxx zijn.

Keegan Leech: Cuba heeft ook een medische brigade naar Zuid-Afrika gestuurd. Maar dat leidde hier meteen tot een controverse over het correct gebruik van overheidsgeld. Corruptie is een belangrijk thema in Zuid-Afrika.

'Onderzoek toont aan dat de mate van polarisatie een graadmeter is voor hoe goed desinformatie werkt.'

De breuklijnen hier zijn minder dan in het Westen geënt op links-rechtsdenken. Ons politiek landschap is complexer dan links en rechts. Kijk maar naar het fake news over vaccins, dat komt hier vaak uit linkse antikoloniale hoek.

Al denk ik dat het slechts een kwestie van tijd is voor er desinformatie opduikt die beter is afgestemd op een Afrikaans publiek.

Nathalie Van Raemdonck: Toch moet je opletten met samenzweringen te linken aan een bepaalde politieke voorkeur. Onderzoek toont namelijk aan dat de mate van polarisatie een graadmeter is voor hoe goed desinformatie werkt.

Alle antivaxxers afschilderen als extreemrechts is geen goed idee. Want er zijn natuurlijk ook legitieme vragen te stellen over de belangen van Big Pharma (de grote farmaceutische bedrijven, red.). Om desinformatie aan te pakken, moet je polarisatie aanpakken.

Mensen die meer vertrouwen hebben in de mainstreammedia zullen eerder geneigd zijn om factchecks te lezen. Factchecken alleen is dus niet voldoende?

Keegan Leech: In het beste geval is factchecken een tool waarmee je achteraf iets kunt rechtzetten. Maar uit onderzoek blijkt dat factchecks meestal niet zo veel bereik vinden als het fake news dat ze ontkrachten zelf.

'Uit onderzoek blijkt dat factchecks meestal niet zo veel bereik krijgen als het fake news dat ze ontkrachten.'

In het ideale scenario werkt een factcheck preventief. Je bereikt mensen met correcte informatie alvorens ze in contact komen met nepnieuws. Zoiets werkt alleen in een gezonde mediaomgeving.

Nathalie Van Raemdonck: Factchecken is een hulpmiddel om iedereen terug in dezelfde realiteit te krijgen. Want inderdaad, je bereikt een aanzienlijk publiek niet omdat ze simpelweg niet geloven in de mainstream media. Maar je bereikt wél mensen dicht bij hen, die hen hopelijk kunnen overtuigen.

In de strijd tegen desinformatie is er nood aan een organische aanpak, in plaats van louter te focussen op mediageletterdheid. Bedank je vrienden en familie wanneer ze zich laten vaccineren en spreek hen aan als ze in complotten geloven, ook al is dat moeilijk.

Community based

Nathalie, u beheert een populair memeaccount op Instagram dat desinformatie bestrijdt met memes. Werkt dat? Desinformatie bestrijden op dezelfde manier als het zich verspreidt?

Nathalie Van Raemdonck: Memes zijn een krachtig medium, daar ben ik van overtuigd. Zelfs al verlies je met een meme informatie en nuance tegenover een factcheck, door humor staan mensen meer stil bij de onderliggende boodschap.

Veel hangt van het platform af. Zo koos ik bewust voor Instagram, niet Twitter, waar stories het dominante format zijn. Je kan daarop geen publieke reactie geven. Dus als je voorbij een influencer komt die nepnieuws verspreidt, kan jij onmogelijk weten dat er duizenden anderen zich hier ook aan storen.

'Wat covid betreft is het duidelijk: er is de wetenschap en er zijn de complotten. In een oorlogssituatie zit je in een mazennet van propaganda.'

Je wil juiste informatie versterken en anderen aanzetten om dat ook te doen. Daarom contacteerde ik zelf ook influencers om mijn memes te delen, als tegengewicht tegen de stroom aan nepnieuws.

Sinds de oorlog in Oekraïne staat het account wel op een lager pitje. Als het over covid gaat, is het zeer duidelijk: er is de wetenschap en er zijn de complotten. Maar in een oorlogssituatie zit je in een mazennet van propaganda. Daar voel ik me minder comfortabel bij.

Keegan Leech: Interessant dat je het hebt over de verschillen in platformen en de mate waarin desinformatie gedijt. We merken dat steeds meer fake news verspreid via berichtenapps zoals Telegram of WhatsApp. Dat zijn socialmediaplatformen die zeer moeilijk zijn om binnen te breken als factchecker.

Daarom begonnen we met Whats’s Crap? een mini-podcast – of eigenlijk een lang spraakbericht, met hetzelfde idee: in de hoop dat vrienden en familie juiste informatie met elkaar delen en zo de cirkel van nepnieuws doorbreken. Zo’n community-based aanpak is de enige manier om fake news echt te bestrijden.