Amitav Ghosh over de erotiek van de armen en de ellende van een onpraktische utopie

De Indiase schrijver Amitav Ghosh publiceerde onlangs Het Hongerig Getij, een roman die zich afspeelt in de Sundarbans, de uitgestrekte Bengaalse delta, waar de samengevloeide Ganges en Brahmaputra uitmonden in de oceaan. MO* sprak met de auteur onder andere over de erotiek van de armen en de ellende van een onpraktische utopie. Citaten uit een boeiend gesprek.

Een vloeibaar land

‘De Sundarbans is een grensgebied tussen India en Bangladesh, waar mensen voortdurend binnen komen en buiten gaan. Het is letterlijk een vloeibaar land waar de bewoners geen gestolde identiteit hebben. Er is een heel diepe onderlinge penetratie van talen, culturen en religies. Moslims en hindoes vereren samen Bon Bibi, de godin van het oerwoud. Deze hindoegodin was oorspronkelijk een moslimvrouw die uit Saudi-Arabië kwam.’

Regio’s die voorop liepen in de globalisering en de economische groei, zijn tegelijk ook voorlopers van communautair geweld geworden

‘De hele Bengaalse cultuur is traditioneel vloeibaar, flexibel. De Bengaalse islam is een syncretische, soefistische religie. De invloed van harde fundamentalisten is iets van recente datum, zowel in Indiaas Bengalen als in Bangladesh.
Bengalen is relatief rustig gebleven in de communautaire stormen die de voorbije decennia over India geraasd zijn. Regio’s die voorop liepen in de globalisering en de economische groei, zoals de Indiase deelstaten Karnataka of Gujurat, of grootsteden als Mumbai zijn tegelijk ook voorlopers van communautair geweld geworden. De Bengalen hebben eerder geopteerd voor sociale samenhang dan voor snelle economische groei -en ik denk dat ze de juiste keuze gemaakt hebben.’

Kennis van eeuwen

‘Eén van de fundamentele uitgangspunten voor het leven in de Sundarbans is: ga nooit het oerwoud in als je gedreven wordt door hebzucht. De bewoners van de delta geloven ook dat je nooit iets van jezelf mag achterlaten in het woud. Hun milieubewustzijn verschilt grondig van dat van westerse ecologisten. Ecologie is een wetenschap en deze mensen gebruiken geen wetenschappelijke inzichten om hun omgang met de natuur vorm te geven, maar verhalen en mythen die de kennis van eeuwen samenballen tot taboes en leefregels.’

Heel wat ecologisten praten over de armen alsof zij de vijand zijn, degenen die het woud vernietigen en de zeldzame dieren doden

‘Ecologisten zijn over het algemeen niet erg geïnteresseerd in de ervaringen of inzichten van de armen in de wereld. Erger nog, heel wat ecologisten praten over de armen alsof zij de vijand zijn, degenen die het woud vernietigen en de zeldzame dieren doden.

De mensen in de Sundarbans zijn niet van nature destructief, maar ze zijn wel op een wanhopige manier arm. Als ze al schade toebrengen aan het milieu is er één, makkelijke manier om dat te voorkomen: bezorg ze een beter leven. Verbeter hun kansen.’

Het geluk dat je zoekt

‘Ik schrijf romans omdat de roman een vorm is waarin met ruimte voor passie, liefde, verlangen, verraad, angst en haat, maar ook voor ecologie, zoölogie of geschiedenis. Je leest doorgaans heel weinig over menselijke gevoelens als het over de armen gaat. We kennen hun gemiddelde jaarinkomen, hun gemiddelde levensverwachting en hun calorieverbruik, maar we vernemen zelden iets over hun dromen, over de manier waarop ze erotiek beleven, over de verhalen die ze elkaar vertellen.

Misschien is dat omdat armen zelden zelf boeken schrijven. Ze missen daardoor de mogelijkheid om hun eigen verhaal in hun eigen woorden en met hun eigen beelden te vertellen. De armen worden vaak “geobjectiveerd” en veralgemeend.’

We kennen het gemiddelde jaarinkomen van armen, maar we vernemen zelden iets over de manier waarop ze erotiek beleven

Ze hebben al niets en toch worden ze nog beroofd van hun individualiteit. Het bestaan is voor elke mens, ook in de Sundarbans, uiteindelijk terug te brengen tot de relaties die je hebt, tot het geluk dat je zoekt en de bevrediging die je al dan niet vindt. Ook de relatie tussen een man en een vrouw is altijd ingebed in bredere verhoudingen en gehelen: in culturen, gemeenschappen, geschiedenissen en natuurlijke omgevingen.

Romans geven de schrijver en de lezer de mogelijkheid om andere mensen als individuen te benaderen, hen te begrijpen en er een persoonlijke band mee te krijgen. Dat kan niet met groepen of gemeenschappen, want dat zijn abstracties. In de werkelijke wereld leven individuele mensen, met al hun specifieke gevoelens en tegenstrijdigheden.’

Cultuur is een springplank

‘Cultuur is heel belangrijk, maar de manier waarop erover gedacht wordt, is vaak problematisch. Dikwijls wordt cultuur voorgesteld als een zwembad met duidelijk omschreven afmetingen en met water dat een specifieke kleur en geur heeft. Mensen zouden daarin rondzwemmen als vissen die niet uit hun water kunnen, ingeperkt als ze zijn door de oevers rondom. Cultuur is echter geen beperking, maar een springplank. Ze creëert een zekere spanning binnen in elke mens en ze geeft je een vertrekpunt van waaruit je in het leven kan springen.

Cultuur wordt voorgesteld als een zwembad waarin mensen rondzwemmen als vissen die niet uit hun water kunnen, ingeperkt als ze zijn door de oevers rondom

Ik voel me heel sterk bepaald door mijn Bengaalse achtergrond. De Bengaalse cultuur is al meer dan twee eeuwen een vertalende cultuur. Europese en Aziatische ideeën zijn voortdurend in contact gekomen met elkaar binnen de Bengaalse taal en cultuur. De wetenschappelijke en humanistische ideeën van Europa hebben via en binnen de Bengaalse cultuur een sterk Indiase vertaling gekregen.

De eerste positivistische Sociëteit buiten Frankrijk bevond zich in Bengalen. Eén van de eerste psychoanalytische verenigingen buiten Oostenrijk ontstond in Bengalen. In die zin voel ik me een Bengaal: als iemand die voortdurend op een springplank staat en in veel verschillende richtingen kan springen.’

Verblind door een utopie

‘Heel wat utopieën eindigen in diepe ellende. In de Sundarbans probeerde een Schotse aristocraat, Sir David Hamilton, in het begin van de twintigste eeuw een utopische, coöperatieve republiek op te richten. Het werd een complete mislukking. De zieners die utopische ideeën verwoorden en verkondigen, zijn vaak uitermate onpraktische mensen die er geen idee van hebben hoe hun ideeën gerealiseerd moeten worden. Sir David Hamilton heeft zelfs nooit de inspanning gedaan Bengaals te leren. Als utopische ideeën los komen te staan van de doorleefde realiteit van de mensen, kan je niet anders dan in catastrofes belanden.

Zieners zijn vaak uitermate onpraktische mensen die er geen idee van hebben hoe hun utopische ideeën gerealiseerd moeten worden

Hetzelfde geldt voor de retoriek die vandaag uit het Witte Huis of van Tony Blair komt. Zij zeggen voortdurend dat ze een ideale wereld willen in het Midden-Oosten, maar door hun optreden storten ze de hele wereld in een spiraal van geweld. Iedereen ziet dat, behalve zij zelf. Dat is typisch voor utopische leiders: ze geraken zo bezeten door hun eigen overtuigingen, dat ze blind zijn voor wat ze aanrichten.’

‘De wereld wordt steeds globaler. Er bestaat vandaag niet langer een plek die buiten het bereik van de geglobaliseerde wereld valt. Tegelijk zijn er miljoenen mensen die niet gehoord worden voorbij de grenzen van hun beperkte leefwereld.

De toenemende unipolariteit van die geglobaliseerde wereld zorgt er ook voor dat steeds meer lokale gemeenschappen uit het gezichtsveld van de wereldgemeenschap verdwijnen. Dat is onvermijdelijk, tenzij we de connectie tussen de onbekenden die we voor elkaar zijn bewust in stand houden. Schrijvers zijn noodzakelijke vertalers. Zij kunnen de noodbruggen zijn tussen die immense wereld van armen die niet meetellen en de globale middenklasse die geen idee heeft van wat het betekent arm te zijn.’

Het Hongerig Getij van Amitav Ghosh is uitgegeven door Prometheus, 352 blzn., ISBN 9044604929