Dilma Rousseff, balanceren op een slappe koord

De euforie was groot toen Lula vier jaar geleden de presidentssjerp doorgaf aan zijn vertrouwelinge Dilma Rousseff. Zijn verdiensten waren niet gering: veertig miljoen Brazilianen waren uit de armoede gehaald en te midden van een wereldwijde economische crisis hield Brazilië onwrikbaar stand.

Vandaag liggen de kaarten minder gunstig. De economie taant, de inflatie is moeilijk in toom te houden, en het volk dat van de consumptiemaatschappij geproefd heeft, wil méér. De periode van “makkelijke” oplossingen om op te klimmen tot de groep van “rijke” landen en sociale achterstand weg te werken, is voorbij.  

Sociale mobiliteit

Toen Dilma Rousseff op 1 januari 2011 Lula opvolgde, zette ze in grote lijnen het spoor van haar voorganger verder. Uithangborden van dat beleid blijven de sociale programma’s zoals Fôme Zero (Nul Honger) en Bolsa Familia (kinderbijslag). Lula haalde veertig miljoen mensen uit de armoede naar de zogenaamde klasse C, de lagere middenklasse. De regering-Dilma blijft zich inzetten om dat aantal op te drijven.

Voor 2014 heeft de regering zich tot doel gesteld de twaalf miljoen armen ook op te tillen tot die klasse C. En volgens Marcelo Neri is die sociale mobiliteit vooral te danken aan het inkomen van die mensen. Neri is dé referentie in Brazilië op het vlak van sociologisch onderzoek over de Braziliaanse samenleving en sinds kort is hij ook directeur van het Secretariaat voor Strategische Zaken. Brazilië, aldus Neri, heeft op dit moment een minimale werkloosheid die schommelt tussen de 5 en 7 procent.

Ook de ongelijkheid daalt. Neri: ‘Vroeger noemde men Brazilië “Belindia”, een combinatie van het kleine rijke België en het grote arme India. Die vergelijking gaat nog steeds op, omdat de “Indische” kant snel blijft groeien maar de kloof wordt kleiner, aldus Neri.

Twee indicatoren: Neri becijferde dat de 10 procent armsten 550 procent keer sneller hun leven verbeterd hebben dan de 10 procent rijksten in het voorbije decennium. De armste staat van Brazilië, Maranhão, is tegenover acht jaar geleden 46 procent gegroeid, terwijl de rijkste staat, São Paulo, 7,2 procent groeide. Het arme Noordoosten groeide 42 procent, tegenover het rijke Zuidoosten 16 procent.   

Staatsinmenging in de economie   

De economische groei in Brazilië is teruggevallen van zeven naar twee procent. 

In het eerste decenium van de 21^ste eeuw zat de economie van Brazilië in de lift met groeicijfers van 7 procent. Die groei is teruggevallen tot zo’n 2 procent. De vertraging in de groei heeft voor een deel te maken met de weerslag van de mondiale economische crisis, die zich met vertraging laat voelen nu ook in China het groeiritme afzwakt.

Maar ze heeft ook te maken met factoren in het land zelf. Zo zijn er tal van investeerders die het in Brazilië voor bekeken houden omdat het er moeilijk werken is. Vooral de logge bureaucratie en het gebrek aan infrastructuur speelt buitenlandse bedrijven parten. Nu de economie op andere plaatsen weer aantrekt, is het daar vaak veel makkelijker werken.

Een ander kenmerk van Dilma’s beleid – en een resolute keuze – is de hoge mate van inmenging van de staat in de economie, wat sommige buitenlandse bedrijven afschrikt.

Tegelijk met die vertraging van de groei, kampt Brazilië met een stijgende inflatie. Momenteel bedraagt die 6 procent. Die is voor een groot deel veroorzaakt door de stijging van de voedselprijzen, omwille van de droogte in verschillende regio’s van het land.

Melkkoe Petrobras

Om die inflatie in te dijken, heeft de regering-Dilma systematisch geweigerd de prijzen van de benzine te verhogen, hoewel die zwaar onder de marktprijs liggen. In politiek woelige tijden is dit een populaire maatregel, maar tegelijk speelt die het oliebedrijf Petrobras, waarvan de staat hoofdaandeelhouder is, wel zwaar parten.

Het feit dat de benzine aan zo’n lage prijs verkocht wordt, resulteerde voor Petrobras de voorbije drie jaar in een verlies van zestien miljard euro, aldus het weekblad Exame.

Een ander negatief neveneffect van de lage brandstofprijzen is dat benzine en diesel veel goedkoper blijven dan ethanol. Brazilië was samen met de VS koploper op wereldvlak in ethanolproductie, maar die positie heeft het inmiddels moeten opgeven. Een aantal ethanolproducenten hebben de boeken moeten sluiten omdat de afzet is gekelderd.

Momenteel loopt er ook een groot corruptieschandaal rond Petrobras, waarin Dilma Rousseff genoemd wordt. Petrobras zou in 2006 de raffinaderij Pasadena in Texas hebben gekocht voor een veel te hoog bedrag. Corrupie en witwasoperaties zouden daarbij een rol hebben gespeeld. Dilma Rousseff was toen kabinetschef van Lula en voorzitster van raad van bestuur van Petrobras. De oppositie heeft een parlementaire onderzoekscommissie geëist, waarop ook de PT een onderzoekscommissie eiste rond twee andere corruptieschandalen van de oppositiekandidaten.

Omgaan met het verleden

Dilma, die zelf slachtoffer is geweest van de dictatuur, keurde in november 2011 de langverwachte oprichting van de Waarheidscommissie goed, om de misdaden uit de periode 1964-1985 te onderzoeken, een beslissende stap in de consolidatie van de Braziliaanse democratie.

In april 2014 stond het thema weer helemaal centraal, gezien de vijftigste verjaardag van het einde van de staatgreep. José Luiz del Roio van de Communistische Partij, die lange tijd in ballingschap leefde, nam deel aan een van de debatten over het thema. Luiz del Roio: ‘Als we een natie willen zijn, dan moeten we het verleden onder ogen zien. Zonder herinnering kunnen we nooit een natie worden.’

Hoewel MST, de beweging van Landloze Boeren, altijd trouw de PT gesteund heeft en mee aan de macht bracht, is de regering van Dilma bij de slechtste wanneer het gaat over het toewijzen van grond aan landloze gezinnen. Slechts 4700 gezinnen hebben grond gekregen door onteigeningen en dat aantal ligt ver achter op vorige regeringen. Volgens MST is de landhervorming volledig geblokkeerd, omwille van de grote macht van de agro-industrie en de impact van buitenlands kapitaal op grond en landeigendom in Brazilië.

Dilma Roussef ligt in conflict met de beweging van Landloze Boeren, de inheemsen én de milieubewegingen. 

Ook met de inheemsen en de milieubewegingen ligt Dilma in conflict. De constructie van de Belo Monte-stuwdam, een project dat jarenlang is tegen gehouden door milieu-impactstudies, protesten en kritieken, is daar het sprekende voorbeeld van. Belo Monte was ook het project van Dilma nog toen ze onder de regering van Lula I minister van Mijnbouw en Energie was.

Nieuwe politiek  

Ondanks kritiek en gemor in de marges blijft Dilma Rousseff populair. De recente straatprotesten hebben haar populariteit wel een deuk gegeven, maar ze blijft de sterkste in de peilingen.

Op een massabetoging van vakbonden in São Paulo werden pamfletten uitgedeeld voor betere huisvesting, openbaar vervoer en gezondheidszorg. Op mijn vraag of de regering dan geen oor heeft naar die noden, antwoordde een van de leidsters: ‘Jawel. Dilma doet heel veel, en wij steunen ten volle haar beleid. Maar zij kan dat niet alleen. We moeten druk uitoefenen omdat ze de nodige veranderingen zou kunnen doorvoeren.’

Dat is precies wat José Antonio Moroni, van het Instituto de Estudos Socioeconômicos (Inesc) en het Plataforma dos Movimentos Sociais da Reforma do Sistema Político, aangeeft als de betekenis van de protesten. ‘Om vooruit te komen, hebben we andere instellingen nodig. Tot nog toe hebben we onvoldoende kracht gehad om de nodige veranderingen van onderuit af te dwingen.’

‘De miljoenen mensen die mee opgenomen zijn in de samenleving, oefenen nu mee druk uit op het politieke systeem, dat overwegend “blank en rijk en conservatief” is. Nooit was er van onderuit de transformerende kracht om een breuk met het voorgaande te realiseren’, aldus Moroni.  

Om de protesten van de zomer te bedaren, heeft Dilma Rousseff dan ook die langverwachte politieke hervormingen beloofd. Concreet hebben die onder meer te maken met de financiering van politieke partijen en verkiezingscampagnes. Die is nu in grote mate beïnvloed door geld uit de bedrijfswereld, die zo de politiek dirigeert.  

Vader des vaderlands

Ondanks alle kritiek leidt Dilma de peilingen met 37 procent van de stemmen. Dat is méér dan de som van de twee volgende rivalen. Daardoor zou ze reeds in de eerste ronde verkozen kunnen worden. Haar twee belangrijkste tegenstanders zijn Aécio Neves van de PSDB (16 procent) en Eduardo Campos van de socialistische PSB (6 procent).

Marina Silva is kandidaat vice-president bij Campos. Bij de vorige verkiezingen scoorde Silva verbluffend goed  met haar ecologisch programma en haalde twintig procent. Silva was ook minister van Milieu in de eerste regeerperiode van Lula, maar nam ontslag toen volgens haar het milieubeleid te zeer ontspoorde.  Als er iemand echt bedreigend dicht bij de PT-kandidaat Dilma kan komen, is zij het wel.

Als er iets ernstig fout zou lopen tijdens de Copa, kan Lula als deus ex machina ten tonele  verschijnen. Hij blijft de vader des vaderlands.

Begin dit jaar probeerde ze een eigen partij te vormen – het Rede Sustentabilidade (Netwerk Duurzaamheid) – maar uiteindelijk werd de registratie niet goedgekeurd. Het duo Campos/Silva hamert vooral op de noodzaak aan nieuwe politiek en duurzaamheid.  

Maar voor het zover is, kunnen de Copa en de gevreesde protesten de kaarten nog heel sterk herschudden. Er gaan stemmen op om Lula opnieuw als presidentskandidaat naar voor te schuiven. Lula zelf verzekert formeel dat Dilma zijn kandidaat is. Nu overnemen, zou een blaam zijn voor haar. Wel lees je tussen de regels dat als er iets ernstig fout zou lopen tijdens de Copa, Lula dan als deus ex machina ten tonele zou verschijnen. Want nog steeds blijft hij de meest populaire politicus, de vader des vaderlands.