Wendt Turkije zich opnieuw tot de EU?

Turkije kondigde op 18 september aan het toetredingsproces tot de EU nieuw leven te willen inblazen.

Het nieuwe programma, dat in november van start moet gaan, focust op politieke hervormingen, sociaaleconomische transformatie en een betere communicatiestrategie naar de EU toe.

Hernieuwde inspanningen om het toetredingsproces te doen op gang te zetten zijn broodnodig volgens het Turkse Ministerie van Europese Zaken: ‘De recente dramatische veranderingen, van Syrië tot Oekraïne en van het Midden-Oosten tot Noord-Afrika, vereisen dat Turkije en de EU samen handelen tegen mondiale en regionale bedreigingen’.

Het nationale actieplan voor EU-toetreding moet voltooid zijn in 2019. Het ministerie heeft het over het ‘belangrijkste moderniseringsproject sinds de uitroeping van de Turkse republiek’.

Hernieuwd Turks enthousiasme?

Het regeerprogramma van de nieuwe Turkse Premier, Ahmet Davutoglu, benadrukte in duidelijke termen de ambitie tot EU-lidmaatschap. De nieuwe Minister van Buitenlandse Zaken Cavusoglu is bovendien de vorige Minister van Europese Zaken, terwijl de nieuwe Minister voor Europese Zaken bekend staat als erg pro-Europees.

‘De weg van Turkije naar de EU, wat een strategische doelstelling is, zal nog beslissender doorgaan’, aldus voormalig Eerste Minister en huidig President Erdogan tijdens zijn presidentiële inauguratiespeech.

Ook de Turkse bevolking lijkt nog steeds voorstander van toetreding tot de EU. De Transatlantic Trends 2014 stelt dat ruim de helft van alle Turken voorstander is van EU-toetreding. Het aantal Turken dat een gunstige mening over de EU heeft bedraagt 45 procent, terwijl dit percentage de afgelopen jaren rond de 35 procent schommelde.

EU comeback?

Het lijkt er dus op dat de EU aan een comeback bezig is in Turkije. Wat zijn hier de redenen voor?

In een analyse voor de Transatlantische denktank German Marshall Fund wijst Diba Nigar Göksel, hoofdredacteur van de Turkish Policy Quarterly van de Kadir Has Universiteit in Istanbul, op twee factoren: de onveilige situatie in de regio en het herstel van een gunstig investeringsklimaat.

Veiligheidsbekommernissen over de groeiende regionale onrust en de dreiging van Islamitische Staat zouden Turkije doen beseffen dat de steun van westerse partners cruciaal is voor haar veiligheid, terwijl vorderingen in het toetredingsproces tot de EU het investeerdersklimaat –dat het afgelopen jaar zware klappen kreeg- zou kunnen herstellen.

Göksel blijft echter voorzichtig, en wijst op een wijdverspreid turkoscepticisme in Europa. ‘Europeanen zijn argwanend dat het (Turkse) omhelzen van de EU vandaag evengoed een tactisch manoeuvre kan zijn dat de wederzijdse spanningen nu vermindert en het vertrouwen herstelt, maar dat deze omhelzing evengoed gevolgd kan worden door een klap wanneer de omstandigheden veranderen.’

‘Het toetredingsproces kan de positie van Turkse mensenrechtenactivisten, minderheden, journalisten en slachtoffers van politieke heksenjachten versterken’

Toch vindt Göksel dat de EU zelf meer incentives moet aanbieden aan Turkije, zoals een nieuw Turks-Europees visaregime.

Ze blijft voorstander van een verdieping van het toetredingsproces dat afhankelijk wordt gemaakt van concrete vooruitgang op het vlak van mensenrechten en de rechtsstaat.

Bovendien stelt ze dat het toetredingsproces de positie van mensenrechtenactivisten, minderheden, journalisten en slachtoffers van ‘politieke heksenjachten’ kan versterken.

‘De EU moet een duidelijke positie innemen over de Turkse democratische achteruitgang, maar dit moet in tandem gebeuren met een echt vooruitzicht op lidmaatschap, anders zal de Europese positie weinig impact hebben.

Het is bovendien in het belang van de EU om Turkije niet te verliezen ’, aldus Göksel in een reactie aan MO*.

Verzoenende koers van de AKP?

Dries Lesage, hoogleraar internationale politiek aan de UGent, klinkt gematigd positief over zo’n omdraaien van de bladzijde, en ziet een scenario mogelijk waarin de AK Partij (AKP) van Erdogan en Davutoglu de komende maanden een minder polariserende houding aanneemt.

Nu de AKP haar macht geconsolideerd heeft en haar belangrijkste binnenlandse tegenstanders (het leger en de Gülenbeweging) min of meer onder controle heeft zou ze een verzoenender beleid vooropstellen, wat positieve effecten kan hebben op het Europese toetredingsproces.

Davutoglu zou hier ook een positieve rol kunnen in spelen, de nieuwe premier vermeldt overigens de oplossing van de Koerdische kwestie als een topprioriteit.

Het toetredingsproces tot de EU loslaten kan ernstige gevolgen hebben voor de Turkse economie.

Joost Lagendijk, voormalig Europees Parlementslid voor de Nederlandse Groenen en nu columnist bij de Turkse krant Today’s Zaman, klinkt sceptischer aan de telefoon vanuit Istanbul. ‘Op zich is het positief dat de nieuwe regering een pro-Europees geluid laat horen.

Er gaapt echter een enorme kloof tussen de inhoud van de nieuwe strategie en de praktijk van de afgelopen twee jaar.’

Volgens Lagendijk zou het loslaten van het toetredingsproces ernstige gevolgen hebben voor de Turkse economie. Daarom heeft Turkije er in de eerste plaats baat bij het hele proces draaiende te houden, ongeacht effectieve vooruitgang op het vlak van mensenrechten of de rechtsstaat.

‘Ik zal pas overtuigd zijn van de goede bedoelingen van de regering als er in concrete dossiers als internetvrijheid en onafhankelijkheid van het gerecht concrete vooruitgang wordt geboekt. Ik ben de afgelopen jaren echter nogal sceptisch geworden over de goede bedoelingen van de AKP’, aldus Lagendijk.

Eenzijdige mediaberichtgeving

Lesage ergert zich dan weer aan de volgens hem eenzijdige berichtgeving over Turkije in de westerse pers. ‘Mensenrechtenschendingen en machtsmisbruik zijn er zeker geweest onder Erdogan, maar we hebben te maken met gedeelde verantwoordelijkheden die echter altijd eenzijdig bij de regering worden gelegd.’

Hij wijst op de volgens hem allesbehalve onschuldige rol van de oppositie, die ‘vanaf dag één een democratisch verkozen regering via ondemocratische middelen heeft proberen ten val te brengen’. ‘Veel van de ondemocratische praktijken van de AKP zijn in die context te duiden’, aldus Lesage.

EU mag geen partij kiezen

‘De EU moet Ankara aanmoedigen veel meer de taal van de rechtsstaat te spreken, eerder dan eenzijdig partij te kiezen voor om het even welke oppositie’

Lesage verduidelijkt wel dat, ondanks zijn begrip voor de manier waarop de AKP zich heeft verdedigd tegen ondemocratische elementen, de partij ‘veel meer de taal van de democratische rechtsstaat moet spreken.’

De EU moet Ankara hier vooral in aanmoedigen, ‘eerder dan eenzijdig partij te kiezen voor om het even welke oppositie.’

Lesage besluit: ‘Een AKP die zich door machtige actoren in binnen- en buitenland belaagd voelt, zal zichzelf niet kritisch bevragen. Zonder serieuze oppositie en opbouwende kritiek, zal de AKP blijven kiezen voor een overlevingsmodus in plaats van een positieve feedback loop .’