Compromissen tussen heimwee en verankering

In het boek Cyprus en zijn plaatsen van verlangen, geeft onderzoekster Lisa Dikomitis een evenwichtige benadering van de gedwongen ontheemding en hervestiging van zowel Grieks-Cypriotische als Turks-Cypriotische vluchtelingen. Geen gemakkelijke opgave, aangezien ze zelf half Griek-Cypriotisch is. Toch slaagde ze erin om vertrouwen van beide groepen te winnen en gevoelige getuigenissen vast te leggen over de gevolgen van 1974, bij de inval van het Turkse leger.

In de zes jaar die voorafgingen aan het boek, onderzocht Lisa Dikomitis hoe de vluchtelingen aan beide kanten omgaan met hun nieuwe thuis en sociale leven en de sterke herinneringen aan hun oude leven: hun plaatsen van verlangen. Dikomitis erfde het verteltalent van haar vader en bewijst dat academische literatuur niet tegengesteld hoeft te zijn aan boeiend leesvoer.

‘Cyprus en zijn plaatsen van verlangen’ luidt de titel van je boek. Kan je uitleggen wat die plaatsen van verlangen betekenen voor de vluchtelingen in Cyprus?

Lisa Dikomitis: In de gesprekken over ontheemding met zowel Turks-Cypriotische  als Grieks-Cypriotische vluchtelingen kwam steeds die enorme heimwee terug: het verlangen naar die ene specifieke plaats. Daarbij heiligden ze die plaats: het was de plek met het helderste water, de zuiverste lucht, de mooiste nachten.

Het uitspreken van dat enorme verlangen betekent echter niet automatisch dat die vluchtelingen ook daadwerkelijk willen terugkeren naar hun dorp. In de diepe intimiteit van een moment, in de huiselijke kring, kreeg ik andere dingen te horen. De vluchtelingen die ik sprak wilden hun huis wel terug, maar waren tegelijk al verankerd aan de plaats waarnaar ze werden verbannen. Ze werken er, hun kinderen of kleinkinderen groeien er op.

Bovendien is er uiteraard ook het besef dat vluchtelingen die terug zouden keren, als dat al zou kunnen, niet terugkeren naar hun eigen sociale netwerk maar naar een andere gemeenschap. Dat is een belangrijk punt: die place of desire duidt zeker niet alleen op de fysieke plaats. Een plaats omvat ook de mensen die die fysieke plek bevolken en vormgeven, het sociale weefsel dat eraan vasthangt.

Hoe groot is de sociale druk bij beide gemeenschappen om zich vast te houden aan die plaatsen van verlangen?

Lisa Dikomitis: Tussen Grieks-Cyprioten en Turks-Cyprioten ontwikkelen zich wel degelijk kleine en grote menselijke verhalen, reiken mensen elkaar soms de hand. Maar de realiteit fnuikt de leefbaarheid van die banden. Het is moeilijk om duurzame relaties op te bouwen als je ‘s avonds opnieuw de grens moet oversteken.

Die grens tussen beide kanten is heel aanwezig. Het is een heel ander gegeven dan bijvoorbeeld de taalgrens tussen Wallonië en Vlaanderen die wij kennen. De Cyprioten moeten langs een douanepost, moeten hun paspoort tonen, hun auto laten onderzoeken. Het politieke niveau, waarover ik heel somber gestemd ben, belemmert dus de intermenselijke wil die er soms wel is. Maar het is ook zo dat veel mensen pas de hand willen reiken aan de andere kant als die hen erkent in het leed dat ze hebben geleden. Langs beide kanten willen mensen compensatie, symbolische zowel als materiële.

Hoe sterk is het nationalisme in de samenleving verankerd?

Lisa Dikomitis: In het dagelijkse leven van de Grieks-Cyprioten staat het conflict niet op de voorgrond. Maar tegelijk wordt elke Grieks-Cyprioot, thuis en op school, opgevoed met dat conflict en met een diep verankerd nationalisme. En het maakt niet uit of je nu een linkse of rechtse opvoeding krijgt, ontsnappen aan het conflict doe je niet.

Ook de Turks-Cyprioten krijgen het nationalisme met de paplepel ingegoten. Voor hen heeft het conflict overigens meer directe gevolgen op hun dagelijkse leven dan langs de Grieks-Cypriotische kant. De Turks-Cypriotische staat wordt enkel door Turkije erkend. Dat legt beperkingen op. Wanneer een Turks-Cyprioot bijvoorbeeld naar het buitenland wil reizen, moet hij of zij via Turkije vliegen, ‘de Turkse grond aanraken’.

Op economisch vlak hebben de Turks-Cyprioten het ook wel moeilijker. Misschien dat het nu veranderd is dankzij Europese subsidies maar toen ik er was, kenden de dorpen geregeld elektriciteitspannes, en was het wegennet niet goed uitgebouwd.

Zijn de Grieks-Cyprioten economisch dan zoveel beter af?  

Lisa Dikomitis: Tot voor kort had de Republiek van Cyprus een van de beste economieën van Europa. Zeer recent heeft die stevige klappen gekregen, omdat heel veel Cypriotische banken geïnvesteerd hadden in Griekenland.

Nog een belangrijk punt is dat er, in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, geen sprake van een eilandcultuur. De Grieks-Cyprioten zijn juist erg kosmopolitisch. Vermits je tot voor kort geen hogere studies kon volgen in Cyprus, studeerden de meeste Grieks-Cypriotische jongeren in het buitenland. En vermits veel jongeren studeren, krijg je burgers die zich heel open opstellen ten opzichte van de buitenwereld. Maar tegelijk verandert hun blik op de wereld niets aan hun sterke nationalisme. Daarmee bewijzen ze dat ‘kosmopolitisch’ niet tegengesteld hoeft te zijn aan ‘lokaal sterk verankerd’.

In je boek schrijf je: voor de Turks-Cyprioten is een schuimlaagje op de koffie een teken van een mislukte koffie. Voor de Grieks-Cyprioten benadert net dat schuimlaagje de perfecte koffie. Heb je door je onderzoek meer tegenstellingen tussen beide gemeenschappen ontdekt, of meer raakpunten?

Lisa Dikomitis: Ik ben minder gaan denken volgens de breuklijnen tussen Turks- of Grieks-Cyprioten. Ik ontwaarde wel dat de breuklijn eerder tussen ‘de dorpeling’ en ‘de stedeling’ loopt. Mensen hebben meer banden met een plaats – fysiek en sociaal – dan met hun etnische identiteit.

Ik heb zelf ook, gedurende zes jaar onderzoek, een identiteitsproces doorgemaakt. Ik ben tot het besef gekomen dat het niet meer belangrijk is om te bewijzen dat ik nu volleerd ben als Grieks-Cyprioot, of om te voelen of ik nu Cyprioot, Belg of een “halfie” ben. Er zijn belangrijker keerpunten in mijn leven, die vorm geven aan wie ik ben, zoals het feit dat ik moeder ben geworden.

Zijn er vanuit het politieke niveau voldoende inspanningen geleverd om de twee gemeenschappen te verzoenen?

Lisa Dikomitis: Eigenlijk vond ik, op het politieke vlak, het Annan Plan dat in 2004 ter referendum werd neergelegd een van de beste en meest hoopvolle pogingen. Daarbuiten waren er vooral veel kleinschalige projecten om de gemeenschappen dichter bij elkaar te brengen.

Alleen neemt slechts een heel klein percentage van de bevolking daaraan deel. De meeste mensen zijn bezig hun leven van alledag te leven. Dat leven, vol heuglijke en dramatische gebeurtenissen, loopt nu eenmaal niet noodzakelijk parallel met politieke betrokkenheid of participatie.

Willen de Turks-Cyprioten de grens in Cyprus nog behouden?

Lisa Dikomitis: Eigenlijk wil iedereen die grens weg, maar de Turks-Cyprioten die ik gesproken heb, zouden zich toch wat veiliger voelen moest er nog een soort grens bestaan, maar dan wel ontdaan van checkpoints.

Dus zou het al een oplossing zijn moesten die douaneposten daadwerkelijk verwijderd worden…

Lisa Dikomitis: Het zou de volgende politieke stap kunnen zijn. Maar zolang de politieke grondbeginselen niet veranderen, we niet opnieuw één regering hebben en een nieuw herenigd politiek model, in de vorm van een confederatie of republiek, zal er niets veranderen. En daarin ben ik, nogmaals, heel pessimistisch.

Heb je het gevoel dat je zelf een lijn hebt uitgeworpen, door als Grieks-Cypriotische onderzoekster die grens over te stappen en in een Turks dorp te gaan wonen?

Lisa Dikomitis: Ik wil niet zo arrogant zijn om dat effect zomaar aan te nemen. Maar misschien zullen een of twee gezinnen sneller bereid zijn om elkaar de hand te reiken. Wanneer mensen via mij die kleinmenselijke verhalen over ‘de ander’ hoorden, vermenselijkte ‘de ander’ ook. Maar dit gaat uiteraard niet over aardverschuivingen op het metaniveau.

Wat vond jouw Grieks-Cypriotische vader eigenlijk van je boek?

Lisa Dikomitis: (lacht) ik denk wel dat hij trots is. Mijn vader vindt mij soms ‘wel héél neutraal’, maar ik denk dat hij in grote lijnen met mij akkoord gaat. Desondanks zal hij in het publieke leven zijn mening verdedigen volgens de sociale Grieks-Cypriotische codes die bij zijn identiteit horen.

Cyprus and its places of desire door Lisa Dikomitis, wordt uitgegeven door I.B.Tauris. 216 blzn. ISBN: 9781848858992