Vijf meest inspirerende mensen van 2014

1. Joke Hermsen en het creatieve moment

Kairos van Joke Hermsen behoort voor mij tot de meest inspirerende lectuur van het voorbije jaar. Hermsen filosofeert over het begrip “tijd”, waarvan we allemaal te weinig hebben, al hebben we er door de technologische vooruitgang ontzagwekkend veel meer dan vorige generaties.

Tegenover chronos, de kloktijd, die ons werk, onze vakantiereizen en onze levens regelt, staat kairos, de Griekse personificatie van “het juiste moment”. ‘Kairos is de tijd waarin mensen creatief zijn, nieuwe wegen inslaan, de geschiedenis veranderen, of voor uitvindingen zorgen,’ stelt Joke Hermsen. Daar hebben we dus dringend nood aan.

Om dieper in te zoomen op die idee om als samenleving een nieuw begin te maken, graaft Hermsen in het gedachtegoed van Hannah Arendt, een joodse politieke filosofe die ongemeen actueel klinkt voor onze tijd.

Arendt stelt onder meer als voorwaarde om een nieuw begin te maken, het opschorten van activiteit. Er moet een evenwicht zijn tussen werk en vrije tijd, want alleen dan heerst er voldoende rust en ontspanning in een samenleving voor het maken van een nieuw begin.

Elk nieuw initiatief verlangt eerst een “opschorten van activiteit”.

Hermsen haalt Arendt ook aan wanneer het gaat over politiek engagement en omgaan met het kwaad, ook een thema dat bijzonder aansluit bij de gruwel die we het voorbije jaar te zien kregen.

In Over menselijkheid in donkere tijden waarschuwde Hannah Arendt voor de aantasting van menselijke waarden en voor de dreiging van wereldloosheid die ons bij een gebrek aan visie, politieke betrokkenheid en een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de wereld, boven het hoofd hangt.

‘Het is een angstwekkend wegkwijnen van alle vermogens waarmee wij op de wereld gericht zijn - om te beginnen met de gemeenschapszin en het gezond verstand, waarmee we ons in de gemeenschappelijke wereld oriënteren, tot onze zin voor schoonheid of onze smaak, waarmee we de wereld liefhebben.’ Een dergelijke wereldloosheid leidde volgens Arendt in de geschiedenis bijna altijd tot een vorm van barbarij. Alleen al om dit denken van Arendt opnieuw zo centraal te stellen is Hermsen een filosofe voor onze tijd. 

2. Michel Bauwens en zijn TAPAS

De tijd van TINA is voorbij, vandaag zijn we aangekomen bij de TAPAS.

De periodes die hij in België vertoeft zijn zeldzaam, maar wanneer hij hier is trekt hij volle zalen, zoals dit najaar opnieuw het geval was.

Michel Bauwens, cyberfilosoof en netwerkexpert, is de grondlegger van Peer2Peer. Het begrip komt uit de computerwereld en betekent letterlijk “gelijke tot gelijke”.

Bauwens paste dit principe ook toe als een sociale structuur op andere vlakken van de samenleving: om als gelijken onder elkaar samen waarde te creëren zonder speciale licenties te moeten hebben. Het is een manier om innovatie veel sneller te laten doorzetten.

Bauwens tilt het transitiedenken op een hoger niveau.

De tijd van TINA (There Is No Alternative) is voorbij, vandaag zijn we aangekomen bij TAPAS (There Are Plenty of Alternatives). Tot daar zitten Bauwens en bijvoorbeeld Jeremy Rifkin op dezelfde lijn. Maar voor Bauwens is de toepassing van de nieuwe technologieën niet waardenvrij. De keuzes die je maakt en de toepassingen die je kiest, zijn politieke keuzes. Ofwel bestendig je hiermee het bestaande systeem en versterk je - met de nieuwe technologieën - structuren van onrecht en ongelijkheid. Ofwel werk je aan structurele vernieuwing van het samenlevingsmodel.

Als je vanuit dat horizontale perspectief kijkt en je laat je creativiteit niet belemmeren door tal van obstructies in het bestaande systeem, bieden zich tal van mogelijkheden aan om problemen op te lossen, bijvoorbeeld op vlak van huisvesting, gezondheidszorg, werkloosheid, grondstoffenschaarste of mobiliteit.

Nieuwe technologieën kunnen hier een centrale rol spelen als die ingebed worden in nieuwe sociale en politieke structuren die werken volgens een postkapitalistische logica, gebaseerd op open kennis, delen en samenwerken.

Het voorbije jaar had Michel Bauwens de kans om zijn ideeën in de praktijk te brengen in Ecuador, als onderdeel van een innovatieproject voor plattelandsontwikkeling.

Bauwens is iemand die het transitiedenken op een hoger niveau tilt. Door de fundamentele vragen die hij stelt en de brede scoop die hij hanteert, is hij zijn tijd ver vooruit. Een lezing van Michel opent je geest en geeft honger naar meer.   

3. Pepe Mujica en zijn afspraak met de geschiedenis

De Uruguayaanse president Pepe Mujica heeft Uruguay uit de vergetelheid gehaald. Hij haalde de internationale media met zijn opmerkelijke standpunten over het legaliseren van abortus en marihuana. Onlangs haalde hij opnieuw de pers met het opnemen van gevangenen van Guantanamo.

Zelf zoekt hij al die aandacht allerminst op want als er een aspect is dat hem echt ten gronde kenmerkt is het zijn radicale eenvoud en de trouw aan zijn oorspronkelijke idealen als gewezen Tupamarostrijder.

‘ik ben een oudstrijder die zich heel dikwijls vergist heeft, maar ook een mens die coherent probeert te zijn met zijn overtuiging.’

Twee van de veertien jaar die hij in gevangenschap doorbracht omwille van zijn politieke overtuigingen, zat Mujica geïsoleerd in een diepe put en die ervaring kleeft aan Mujica als zijn tweede huid.

In de Uruguayaanse krant Brecha typeerde hij zichzelf als volgt: ‘Een oudstrijder, een oude makker met jaren gevangenis op zijn kerfstok en schotwonden in de rug; iemand die zich heel dikwijls heeft vergist, taai en koppig zoals nogal wat makkers van mijn generatie. Een mens die, in de mate van het mogelijke, coherent probeert te zijn met zijn overtuiging, alle dagen van het jaar en alle jaren van zijn leven.’

‘En die zich heel gelukkig voelt wanneer hij, onder meer, een bijdrage kan leveren aan de vertegenwoordiging van al wie er niet meer is en die er hadden moeten zijn. Voor hen zijn wij er, en zijn jullie er, samen met zoveel mensen die de vlag niet gestreken hebben. Ik verschil van mening met Bertolt Brecht want er zijn geen onmisbare mensen maar er zijn onmisbare “causas”, onmisbare zaken om voor op te komen en onmisbare wegen om te bewandelen. De geschiedenis is een extreem collectieve constructie. […] En de toekomst, of je dat wil of niet, die is aan ons.’

Een ander aspect waarom hij van zich liet horen, is zijn sobere levensstijl als president. Hij verplaatst zich liever in zijn Volkswagen Kever dan in een geblindeerde 4x4 en verkoos op zijn eigen boerderij te blijven wonen in plaats van te verhuizen naar de presidentiële woning, waar hij alleen overdag gasten ontvangt. Het paleis stelt hij ’s nachts wel eens open voor daklozen. In de vijf jaar dat Mujica aan de macht was, gaf hij prioriteit aan sociale kwesties. De armoede daalde van 38 naar 11 procent van de bevolking.

Zijn ambtstermijn zit er in maart op. Zijn opvolger, Tabaré Vasquez, eveneens van het Brede Linkse Front, zal in grote lijnen het beleid van Mujica verder zetten. Mujica wordt dan senator en voorman van de Beweging voor Participatie van het Volk (Movimiento de Participación Popular).  

4. Paus Franciscus voor gerechtigheid en mededogen

Met de keuze van de naam Franciscus gaf de Argentijn Jorge Mario Bergoglio als nieuwe paus meteen zijn voorkeursoptie voor gerechtigheid en eenvoud aan, een keuze die haaks staat op de stijl van zijn voorganger met de rode Armanischoentjes.

Lang geleden dat een paus nog zo betrokken was bij de politieke actualiteit.

De onverschilligheid voor het lijden in de wereld is een rode draad in de publieke aanklachten van de paus. Hij trok naar Lampedusa om er kransen in het water te leggen om alle verdronken vluchtelingen te herdenken en de wereld - vooral Fort Europa - op te roepen tot mededogen.

Dat deed hij ook onlangs nog, in een toespraak aan het Europese parlement in Straatsburg, waarin hij de politici wees op Europa’s zelfingenomen en angstige houding en scherpe kritiek uitte tegen de besparingsmaatregelen die abstractie maken van het menselijke leed dat daarmee gepaard gaat.

Voor zijn eigen entourage is hij zo mogelijk nog scherper. De grote schoonmaakoperatie bij zijn aantreden was maar een begin. Ongeduldig als hij is in het recht maken wat krom is, klonk zijn kerstboodschap aan de curie, zijn directe medewerkers, nog krachtiger dan vorig jaar. Hij beschuldigde zijn personeel van maar liefst 15 ernstige ziektes, gaande van geestelijke alzheimer en verstarring tot corruptie, ijdelheid en rivaliteit.

Bezorgd om de gezondheid van de planeet, bad hij voor een goede afloop van de recente klimaattop in Lima en als kenner van Latijns-Amerika liet hij al zijn invloed gelden om de relaties tussen Cuba en de VS weer vlot te trekken. Hij schuwt de moeilijke discussies over seksuele moraal en homoseksualiteit niet en is scherp voor de ontelbare gevallen van seksueel misbruik binnen de kerk. Lang geleden dat een paus nog zo intens betrokken was bij de politieke actualiteit en zout der aarde durfde te zijn.

5. Thomas Piketty: Wie rijk is zal nog rijker worden

2014 was het jaar waarin de Franse econoom Thomas Piketty met zijn boek Kapitaal in de 21^ste eeuw de vinger op de wonde van onze tijd legde: de rente op kapitaal is groter dan wat je kan verdienen door arbeid en meer winstgevend dan economische investeringen. ‘Wie heeft, zal nog meer krijgen, en wie niet heeft, zal nog ontnomen worden.’

Drie jaar geleden hadden de Occupy beweging in Wall Street en de Indignado’s in Spanje al gewezen op die groeiende ongelijkheid - de 1 procent tegenover de 99 procent - maar na die spontane protesten van verontwaardiging levert Piketty nu de harde cijfers, gebaseerd op een diepgaand onderzoek over een periode van twee eeuwen en twintig landen. 

De groeiende ongelijkheid is een bedreiging voor de democratie. De politici moeten hiertegen maatregelen nemen.

Die groeiende ongelijkheid, stelt Piketty, is een bedreiging voor de democratie en het is aan de politiek om maatregelen te nemen en die tendens in te dammen. Want - en dat is het goede nieuws - ongelijkheid is geen natuurwet, het probleem is gecreëerd en kan dus ook beheerst en bestreden worden.

De studie van Piketty is niet onopgemerkt voorbijgegaan. Zelfs de grote namen van de wereldeconomie - Paul Krugman, Martin Wolf van de Financial Times, of Branko Milanovic, voormalig topeconoom bij de Wereldbank - noemen het werk van Piketty een mijlpaal in het economisch denken.

Sinds het verschijnen van zijn boek in het Engels, reist de auteur de wereld rond en is het debat over vermogens(winst)belasting niet meer stil gevallen. Vraag is nu of onze politici de moed gaan hebben om de koe bij de horens te vatten en de nodige tax shift er gaat komen.