Een Unie die rust op dynamiet

Daarnaast vertoont de Europese democratie ernstige gebreken, waardoor Duitsland bovenmatig kan wegen op de besluitvorming. Ten slotte zijn veel Europeanen zich niet bewust van hun onderlinge lotsverbondenheid, die er in de feiten wel degelijk is. Het is een giftig mengsel waaraan allerlei vreemde dampen ontsnappen: Engelse nationalisme (de razende Farage), Grieks nazisme, Italiaanse protestpartijen en als klap op de vuurpijl een Duitse anti-europartij. De EU stond al vaker voor grote problemen maar dit is de eerste keer dat Europees beleid zoveel mensen echt pijn doet: de Unie belandt in de emotionele vuurlijn.

Keihard tegen boterzacht

Kan de EU op deze manier overleven? Het klopt dat de Unie ons continent vrede bracht –Europees president Herman Van Rompuy sprak daarover ontroerende woorden toen hij in Oslo de Nobelprijs voor de vrede in ontvangst nam. Maar anno 2013 volstaat dat niet meer als bindmiddel. Er is meer nodig. Het idee van Frank Vandenbroucke over de EU als garant van de European way of life –zoals de Duitse filosoof Jürgen Habermas ons sociaal model omschrijft– geniet momenteel weinig steun. Om allerlei redenen willen vele politici niet dat de Unie zich met het sociale luik bemoeit. Toch moeten Europese politici zich realiseren dat een Unie die keihard economisch-financiële normen afdwingt, maar boterzacht is als het gaat om de strijd tegen armoede en ongelijkheid, evenmin de harten zal veroveren.

Natuurlijk moet het oude continent, zolang het inzet op globalisering, competitief blijven. Het moet producten kunnen slijten in het buitenland om de invoer van olie of iPads te betalen. Vraag is wat die competitiviteit veronderstelt. Globalisering, technologische verandering en deregulering duwen de rijke landen in de richting van meer ongelijkheid. Dat is nu niet langer omstreden. De Europese natiestaten verzetten zich tot nu toe beter tegen die druk dan de VS. Toch geeft de EU de indruk dat ze ons met haar beleid van besparing en flexibilisering onwillekeurig in de richting van de VS duwt.

Scandinavisch supermodel

De Scandinavische landen bewijzen dat een sterke welvaartsstaat, weinig ongelijkheid én competitiviteit ook nu nog compatibel zijn: hun economie groeit en ze hebben weinig schulden. Hun geheim is een oordeelkundige mix van hoge belastingen, een efficiënte overheid, sociale investeringen, flexibiliteit en hervormingen van de welvaartstaat: pragmatisme om een sociaal doel. Zelfs het hyperliberale weekblad The Economist noemt deze landen –met een staatsbeslag van vijftig procent!– het nieuwe supermodel.

De EU kan de nationale welvaartsstaten steunen als ze hen helpt rechtvaardiger belastingen te innen. De taks op financiële transacties is daar een voorbeeld van maar er zal meer nodig zijn om de bevolking ervan te overtuigen dat de EU ook staat voor sociale en fiscale rechtvaardigheid. Zolang multinationals en zeer rijke mensen amper belastingen betalen, heeft Europa nog veel werk.

In de eurozone volstaat het overeind houden van de solidariteit binnen de lidstaten echter niet: meer solidariteit tussen de lidstaten lijkt onvermijdelijk. En daar wringt het schoentje. Enerzijds wil het noorden niet dat de EU transfers naar het zuiden organiseert. Anderzijds klopt het dat de zuidelijke eurolanden hun plaats moeten heroveren in de wereldeconomie. Zolang de EU niet kan zorgen voor de middenweg tussen solidariteit van het noorden en verantwoordelijkheidszin in het zuiden –en ook als de hoeder van dat evenwicht wordt gezien– rust de euro en met hem de Unie op politiek en sociaal dynamiet.