Exodus uit Den Haag

Niet omdat ik — post-koloniale salonsocialist in het comfortabele westen — uit blinde pan-Afrikaanse loyaliteit als één vrouw achter de Afrikaanse leiders sta die zich geviseerd voelen door het ICC. Integendeel. Zij die, eender waar ter wereld, duizenden mensen leed berokkenen, moeten weten dat ze dit niet ongestraft kunnen doen. Hierin ben ik het volledig eens met de slachtoffers of de Afrikaanse mensenrechtenorganisaties die het ICC een warm hart toedragen. Voor vele anderen, en mezelf, is het intussen echter duidelijk dat het ICC alles behalve een medicijn tegen straffeloosheid is. Integendeel.

Vorig weekend troffen de leden van de Algemene Vergadering van de Afrikaanse Unie (AU) elkaar in Addis Abeba in een speciale zitting om het ICC te bespreken. Het Strafhof zou enkel Afrikanen viseren en door de vervolging van zittende politici, zoals de Soedanese president Omar Bashir of zijn Keniaanse collega Uhuru Kenyatta, de stabiliteit, ontwikkeling, en vrede in die landen in het gedrang brengen. Er was gefluister over een mogelijke massale Afrikaanse terugtrekking uit het ICC. Een vierde, oftewel 34 van de 121 ondertekenaars van het Statuut van Rome dat het ICC in het leven riep, zijn immers Afrikaanse staten. Met zo’n stok achter de deur kan je al eens met je vuist op tafel slaan. In een ideale wereld.

In de echte wereld liepen de stoere speculaties echter af op een sisser. De AU beperkte zich tot een resoluut besluit om de VN Veiligheidsraad nogmaals beleefd te vragen om het ICC er toe te bewegen om de slechterikken aub met rust te laten tot hun ambtstermijn er op zit. (Op 12 november is Kenyatta aan de beurt in Den Haag maar die zou het bijzonder druk hebben met zijn strijd tegen terrorisme in eigen land.)

Machtsorde in stand houden

Uit de erkenning dat Afrikaanse leiders samenspannen tegen het ICC om vandaag of morgen hun eigen hachje te redden volgt echter niet automatisch dat het instituut moet verdedigd worden.

Belangrijker nog: in de echte wereld zitten we met een Strafhof dat universele gerechtigheid predikt maar in de praktijk — net zoals het juridisch systeem in de meeste van onze landen, met inbegrip van onze “top-democratieën” — de bestaande machtsorde in stand houdt en haar succes meet aan de omvang en snelheid waarmee het de zwaksten weet te berechten. Toegegeven, Kenyatta en co. kunnen nauwelijks doorgaan voor de zwaksten der aarde, maar de empirie wil dat tot dusver enkel Afrikanen de aandacht van het Hof wisten te trekken.

Juridisch gezien valt het Hof weinig te verwijten. Ondertekenaars van het statuut van Rome dagen meestal hun eigen schurken voor het Hof. Het ICC is er immers speciaal voor die mensen die weinig kunnen verwachten van het rechtssysteem in eigen land. Het loont de moeite om even stil te staan bij het feit dat dit bijna per definitie, ook op papier, de “top-democratieën” buiten de ICC-jurisdictie plaatst.

Nog meer rechtvaardigheid: ook zondaars tegen de mensheid in landen die het statuut van Rome niet ondertekenden, zoals Soedan of de VS, ontspringen volgens de ICC-spelregels de dans niet. Zij belanden in principe in Den Haag via een doorverwijzing van de VN Veiligheidsraad. Het behoeft geen betoog dat in zo’n systeem de grootmachten van dienst en hun protégés op beide oren kunnen slapen. De obscene selectiviteit van het ICC steunt dus op meer dan ad hoc politieke machtsspelletjes. Het zit ingebakken in de spelregels zelf.

Fata Morgana van rechtvaardigheid

Wat mij betreft is het ICC daarom zowel in de praktijk als op papier een volslagen fata morgana van rechtvaardigheid die we de mensheid proberen aan te smeren. Schadelijker is het feit dat het en passant ook de neo-koloniale mythe in stand houdt dat het goede, in dit geval gerechtigheid, niet buiten het westen om te vinden is. Het feit dat de supporters van het ICC het vaak zo niet bedoelen doet hier niets aan af. Middelen, creativiteit en energie om robuuste lokale of internationale alternatieven in het leven te roepen of gaande te houden worden intussen verkwanseld.

Vandaar dat de idee van een massale exodus me wel aanstond. Niet omdat misdadigers tegen de mensheid een vrijgeleide verdienen. Of omdat ik veel heil verwacht van de schijnbewegingen van de huidige Afrikaanse leiders. Integendeel. Wel omdat ik sowieso spontaan vrolijk word van elk barstje in de unipolaire wereldorde.

Radicale breuken leiden echter niet automatisch tot beterschap, zoveel is na enkele Lentes intussen wel duidelijk. Maar de politieke ruimte die gecreëerd wordt stemt me hoopvol. Een exodus biedt de kans om opnieuw te dromen. Om serieus na te denken over werkbare alternatieven of om fundamentele hervormingen af te dwingen die het kosmetisch oplapwerk à la de aanstelling van de Gambiaanse hoofdaanklaagster Bensouda overstijgen.

Of die exodus er daadwerkelijk komt is intussen van secundair belang. De gedachte deed me grijnzen — ook al gaat het eerder om zelfbescherming van de leiders dan om een de-koloniale verzetsdaad — omdat niemand ons verbiedt om hier intussen constructief mee aan de slag te gaan.