Fred Pearce: 'De samenleving van de toekomst is ouder, wijzer en groener.'

U bent vrij optimistisch dat we binnen afzienbare termijn tot een stabilisering van de wereldbevolking komen.

Fred Pearce: In zekere zin ben ik optimistisch. Er zijn grote problemen maar er zijn ook oplossingen, de groei neemt af. We kunnen dat natuurlijk niet met zekerheid zeggen, maar verschillende tendenzen wijzen erop dat de wereldbevolking zal stabiliseren op zelfs minder dan 9 miljard en misschien wel sneller dan we denken omdat vrouwen veel kleinere families hebben, niet enkel in Europa maar overal in de wereld. Niet alleen gestudeerde vrouwen, maar ook vrouwen die geen of maar weinig school liepen, en ook heel jonge vrouwen.

Ik ben naar Bangladesh geweest, een van de armste landen in de wereld en van de meest rurale landen, waar vrouwen weinig naar school gaan en op jonge leeftijd uitgehuwelijkt worden. Zelfs daar zit men vandaag op een gemiddelde van drie kinderen per vrouw. Dat is minder dan de helft van wat hun moeders hadden. En vrouwen kunnen kiezen wat goed is voor hen en hun families. Het is echt een globale trend. Vrouwen realiseren zich vandaag dat twee of drie kinderen genoeg is. Ze kiezen daar echt voor en ontwikkelen ook andere dimensies van hun leven.

Is de belangrijkste reden van die afremming de emancipatie van de vrouw?

Het heeft te maken met een feministische en een reproductieve revolutie – vrouwen willen met hun leven ook andere dingen doen. Ze leven ook langer, zodat ze meer opportuniteiten hebben. Vrouwen zijn ook niet zozeer meer aan hun huis gebonden. Maar het heeft ook te maken met een evolutie in de gezondheidszorg, er is minder moeder- en kindersterfte, een stabieler toekomstperspectief. Dat is een good news story.

Geldt dit ook voor Afrika?

Op sommige plaatsen in ruraal Afrika zie je nog wel vrouwen die vier of vijf kinderen hebben, of soms zes of zeven kinderen. Dat komt vooral voor op plaatsen waar kinderen een belangrijke economische factor zijn. Ook in sommige delen van de moslimwereld, bijvoorbeeld in Jemen, waar mensen heel arm zijn en vrouwen heel weinig keuzes hebben, waar men geen tv heeft om te zien hoe het er in de rest van de wereld aan toe gaat, zie je nog meer kinderen.

Maar in de steden of op plaatsen waar die kinderen voor de economie van minder belang zijn, hebben mensen minder kinderen. En dat is haast overal zo: in ontwikkelingslanden, in industrielanden, in kapitalistische landen, in communistische landen, bijna overal hebben vrouwen minder kinderen.

U verwijst naar de feministische revolutie en de gezondheidszorg. Zijn maatregelen van hogerhand om de bevolking te beperken hiermee overbodig?

De daling is de vrucht van een rationeel beleid, niet van regeringen en een een kind beleid, maar van vrouwen. Maar natuurlijk kunnen regeringen daarin een rol spelen. Zij kunnen ervoor zorgen dat voorbehoedsmiddelen beschikbaar zijn en dat er goeie gezondheidszorg is. Dat maakt het makkelijker. En het is ook zo dat vrouwen hun toevlucht nemen tot abortus, soms nog op een laat moment in de zwangerschap.

Bij het onderzoek voor Volksbeving stootte ik op het gegeven dat Hongkong tot 1997, toen het nog onder Britse controle was en er dus geen controle van de regering en geen één kind politiek was, de vrouwen er gemiddeld één kind hadden. Dat is een lager cijfer dan China en de laagste vruchtbaarheidsgraad in de wereld, vanuit een eigen keuze van de vrouwen!

Malthus had definitief ongelijk?

Wel, hij wees wel op een probleem: als mensen alleen maar vermenigvuldigen, tot er geen voedsel meer is en door epidemieën worden uitgeroeid, dan sterven ze allemaal. Hij heeft wel een aantal belangrijke vragen gesteld. Maar hij had het fout voor wanneer hij ervan uitging dat we ons altijd maar door zouden vermenigvuldigen, tot we crashen. Mensen haken eerder af. Mensen vermenigvuldigen niet zomaar, maar vertonen een rationeler gedrag en maken rationele keuzes over de families die ze willen hebben. We zijn niet overgeleverd aan een Malthusiaans doemscenario.

De groei die we vandaag nog voelen is niet omdat vrouwen vandaag te veel kinderen krijgen. Het is omdat we vandaag de consequenties voelen van de babyboom-generatie in het verleden, de baby’s die geboren werden toen de algemene welstand verbeterde. Er bleven veel meer baby’s in leven, 5-6 kinderen bleven leven, en dat “surplus” is vandaag nog in een productieve leeftijd, zij krijgen ook nog kinderen.

Maar die naweeën deinen uit en de curves zullen terug dalen. Het is een kwestie van tijd. En in Europa hebben we vandaag precies dat punt bereikt waarop de bevolkingscurves beginnen te dalen. In Rusland, Duitsland, Griekenland, Italië en Spanje, in een groot deel van Oost-Europa hebben vrouwen gemiddeld 1,4 kinderen, dat is onder de vervangingsdrempel. In Noord-Europa ligt het iets hoger, op 1,9 of 1,8.

Tijd dus om migratie aan te moedigen?

Dat is inderdaad mijn standpunt. Een al te snelle daling van de bevolking zou ons in moeilijkheden brengen. Maar we moeten misschien ook mensen aanmoedigen om niet één maar twee kinderen te krijgen, meer bepaald in Noord-Europa, waar er ook allerlei voorzieningen zijn voor vrouwen om het kinderen krijgen en een job uitoefenen makkelijker te combineren zijn. Als iedereen het voorbeeld volgt van de Zuid-Europa, zal de wereldbevolking heel snel dalen.

De aangroei neemt af, maar mensen blijven langer leven. Ze worden heel wat ouder.

Dat is een van de weinige zekerheden die we hebben: de wereldbevolking is heel snel aan het verouderen. Er is een sterk fetisjisme gegroeid met de jongeren maar vandaag hebben we een oudere samenleving en we moeten de meerwaarde daarvan benutten. We moeten dringend stoppen iemand van 60 of 65 als een maatschappelijke last te zien. Dat zijn mensen met kennis en ervaring. We moeten verder zoeken naar manieren om hun opgedane kennis beter ter beschikking te stellen en om mensen van een hogere leeftijd een actief leven te laten behouden.

De problemen van vandaag draaien niet om de aantallen van de bevolking op aarde. Niet de aantallen veroorzaken het probleem maar de manier waarop we produceren en consumeren en ons organiseren op deze planeet.

Oudere mensen kunnen voor kinderopvang instaan, of parttime werken, of ondersteunend werk doen… Op sociaal vlak kunnen zij onze samenleving een kwalitatieve verbetering geven. Oudere mensen worden ook mondiger en vragen ook dat bijvoorbeeld de steden makkelijker toegankelijk zouden zijn en betere voorzieningen zouden hebben voor ouderen. Het zou ook geweldig zijn moest er een medicijn tegen alzheimer gevonden worden. De uitdaging van de 21ste eeuw is om oudere mensen langer fit en mobiel te houden en om de steden aan te passen aan een autonomie voor oudere mensen.

Een oudere samenleving hoeft niet noodzakelijk als een last beschouwd te worden. Het kan ook een veel wijzere samenleving zijn. Ouder, wijzer en groener, zo stel ik me de samenleving van de toekomst voor.

Wat is uw antwoord aan het adres van de diepe ecologen, die zeggen dat de planeet slechts 1 of 2 miljard mensen kan dragen?

Wel, dan heb je het over een heel ander samenlevingsmodel, waarbij iedereen op het platteland woont bijvoorbeeld, een samenlevingsmodel van jagers en verzamelaars. Op een bepaald moment is de mens aan landbouw beginnen doen en sedentair geworden, terwijl landbouw een veel harder labeur was dan jagen en verzamelen. Maar het is wel door landbouw dat de wereldbevolking een betere levenskwaliteit gekregen heeft en tien keer meer mensen kon voeden.

Moest je op het moment in de geschiedenis geleefd hebben waarop die overgang plaats had, en er werd over gediscussieerd, dan zou je misschien ook gezegd hebben: geen landbouw, want dat is veel te hard werken. Jagen en verzamelen is een veel makkelijker leven. De uitdaging waar we nu voor staan is een goede kwaliteit van leven zoeken voor 8 of 9 miljard.

Stel dat de bevolkingsaangroei stabiliseert op 9 miljard. Kan de aarde zoveel mensen voeden?

Er zijn landen waar dit zeker nog problemen kan opleveren, zoals in sommige Afrikaanse landen die vandaag nog een sterke stijging kennen. We kunnen 9 tot 10 miljard mensen voeden met het huidige productieniveau maar de helft van het graan dat vandaag geproduceerd wordt, gaat ofwel naar veevoer ofwel naar biobrandstoffen. We hebben een aantal keuzemogelijkheden maar moeten onze prioriteiten juist stellen.

Honger ligt niet aan de hoeveelheid voedsel die we kunnen produceren, maar aan mislukte oogsten of aan hoe de internationale handel is georganiseerd. Het is heel belangrijk die arme landen te helpen om hun voedselzekerheid te verhogen en hen weerbaarder te maken tegen droogteperiodes. Technologie zal zeker ook nodig zijn, maar die verzekert nog niet dat het voedsel op de juiste plaats geraakt.

Dit jaar overschreden we met zijn allen al de ecologische draagkracht van de aarde op 21 augustus. Wat als we met 9 miljard zijn?

We hebben inderdaad nu al de drempel overschreden. Wat ik wil zeggen is de manier waarop we ons organiseren, de manier waarop we technologie inzetten, de manier waarop we ons voedsel verbouwen, de manier waarop we dingen willen kopen en consumeren, de manier waarop we met energie omgaan: dat alles moeten we veranderen.

De problemen van vandaag draaien niet om de aantallen van de bevolking hier op de planeet. We moeten die discussie heel duidelijk onderscheiden, we zijn daar vaak erg verward over. Niet de aantallen veroorzaken het probleem maar de manier waarop we produceren en consumeren en ons organiseren op deze planeet. Het is vooral ons consumptieniveau- de manier waarop de bevolking in het rijke deel van de wereld leeft- dat de planeet schade toebrengt.

We moeten goed beseffen dat de zwaarste ecologische last komt van een kleine groep van de wereldbevolking, namelijk de groep in Europa en de VS met een hoog consumptieniveau. Zelfs een extra miljard armen erbij kan misschien de lokale omgeving onder druk zetten door een te hoge voetafdruk, maar niet de planeet.

We kunnen voor de toekomst best heel veel energie produceren maar niet uit fossiele brandstoffen. Wel uit windenergie, zonne-energie, zelfs kernenergie als dat het probleem oplost. We hebben zoveel technologie ter onzer beschikking om de landbouw te verbeteren, om onze voedingspatronen te verbeteren. We weten hoe we metaal moeten recycleren, zodat we niet altijd opnieuw nieuwe grondstoffen moeten aanboren. We moeten ons alleen beter organiseren om al die nieuwe kennis in te zetten.

Maar dat is een politiek probleem, en in Kopenhagen hebben we gezien hoe moeilijk het is dat op te lossen.

Daar ben ik het volledig mee eens. Er is het boek van Jared Diamond, Collapse, over hoe samenlevingen ten onder gaan. Ik zou zeggen: hoe ze ervoor kiezen om ten onder te gaan. De mediterrane boeren in het Midden-Oosten, of de regenwoudbewoners in Mexico of andere samenlevingen in de geschiedenis hebben meestal op een bepaald ogenblik te kampen gekregen met milieuproblemen. Meestal waren er zelfs oplossingen voorhanden maar ontbraken de politieke instrumenten om ze toe te passen en de nodige inzichten om duidelijk te beseffen wat er eigenlijk aan de gang was. In de meeste gevallen kozen ze ervoor om te mislukken, om gewoon verder te doen en de nieuwe oplossingen niet toe te passen.

En dat is vergelijkbaar met de toestand waarin de wereldbeschaving zich vandaag in bevindt?

We staan vandaag ook voor dergelijke keuze. Doorgaan en te pletter lopen, of wegen zoeken om de trends om te buigen en de nieuwe aanpak toepassen, en ook kansen te creëren voor 7 of 8 miljard mensen. Met de klimaatwijziging gaan we nog zware tijden tegemoet, van stormen en droogtes. Maar ik denk dat het vooral over onze consumptiepatronen gaan, en niet over bevolkingsaantallen.

Ik denk echt dat de politici het probleem zijn vandaag, ze hebben nog altijd niet begrepen hoe ernstig de toestand is. Als stemgerechtigden, als politieke activisten en als consumenten, moeten wij aan die verandering duwen. Ook voor de volgende generaties want het gaat werkelijk heel snel. En dat is beangstigend.