Hacker daagt afluisterdienst voor mensenrechtentribunaal

Vallen de massasurveillance-programma’s van de NSA en het GCHQ wel te rijmen met artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens? Dat stelt immers dat iedereen ‘recht heeft op respect voor zijn privéleven’. Op 30 september 2013, een paar maanden na de eerste Snowden-onthullingen, legde Constanze Kurz de vraag voor aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, samen met de Britse organisaties Big Brother Watch, Open Rights Group en schrijversvereniging Pen.

Constanze Kurz, columniste bij de Frankfurter Allgemeine Zeitung, heeft een doctoraat computerwetenschappen op zak en werkt in Berlijn aan de Universiteit van Toegepaste Wetenschappen. Van 2010 tot 2013 was ze lid van de Duitse parlementaire onderzoekscommissie Internet en Digitale Maatschappij. Kurz is ook woordvoerster van de Computer Chaos Club, een invloedrijke hackersvereniging uit Hamburg die opkomt voor informatievrijheid.

Op 16 januari kreeg Kurz goed nieuws uit Straatsburg: na een vooronderzoek van de klacht besliste het hof dat de Britse regering op korte termijn moet antwoorden op een aantal vragen over het massaal onderscheppen, analyseren, opslaan en verspreiden van data.

Vooraleer je kan aankloppen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens moeten alle nationale juridische instrumenten uitgeput zijn. Hebben jullie eerst een zaak aangespannen voor een Britse rechtbank?

Costanze Kurz: Big Brother Watch, de Open Rights Group en Pen hebben de Britse rechtsgang onderzocht. Ze stootten er op het Investigatory Powers Tribune, een soort controle-orgaan voor de Britse geheime diensten. Dat komt achter gesloten deuren samen en zijn beslissingen zijn niet aanvechtbaar –een rechtsgang die volgens een vorig arrest van Straatsburg niet houdbaar is. Dat zet dus de deur open om rechtstreeks in Straatsburg aan te kloppen.

De drie Britse organisaties argumenteren dat hun e-mails en Skypegesprekken geïntercepteerd zijn door interceptieprogramma’s met namen als Prism, Tempora en Upstream. Hoe heeft u aangetoond dat u als persoon betrokken partij bent?

Costanze Kurz: Ik ga daar van uit. Ik was betrokken bij Wikileaks. Ik heb contact met mensenrechtenactivisten en geef regelmatig commentaar bij Snowden-onthullingen over de NSA en GCHQ. Trouwens: tot nu toe is slechts een klein deeltje openbaar geworden van alle documenten die Snowden heeft. In 2014 en 2015 zullen er nog meer onthullingen blijven volgen.

Industriële schaal

Straatsburg liet weten dat uw zaak prioritair behandeld zal worden.

Costanze Kurz: Klopt, het hof kiest voor de zogenaamde fast track. Ik ben trouwens blij dat het gaat om inhoudelijke vragen en niet om “vormzaken”. Tegen 2 mei moet de Britse overheid antwoorden op een aantal vragen van het hof: zijn de activiteiten van de Britse inlichtingendiensten noodzakelijk in een democratie en in overeenstemming met artikel 8 van het mensenrechtenverdrag? Eigenlijk gaat het hierover: is het nog houdbaar dat miljoenen databestanden worden onderschept en verwerkt, terwijl er feitelijk geen parlementaire controle op plaatsvindt? Dat is de fundamentele vraag. Het gaat hier om offensieve hack-aanvallen en het monitoren van centrale servers, backbones en glasvezelkabels op de zeebodem. Dat is een surveillance-complex op industriële schaal.

Bestaat daarvoor een juridische grondslag in de UK?

Constanze Kurz: Toen de Britse Regulation of Investigatory Powers Act in 2000 werd goedgekeurd, kon men nog niet voorzien dat er ooit zo’n technologie voor massa-surveillance zou komen. Maar uiteindelijk gaat het mij erom dat ik wil weten of het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens mij beschermt.

‘Géén debat in de UK’

Wat is voor u het best case scenario?

Costanze Kurz: Een arrest tegen de Britse regering natuurlijk, waarin wordt opgedragen dat er dingen moeten veranderen. Het Verenigd Koninkrijk is immers gebonden door het Europees Verdrag, dat het in 1951 heeft geratificeerd. Het moet zo’n arrest dan ook echt uitvoeren.

Misschien nog belangrijker voor mij is dat het Europees Hof antwoorden kan loskrijgen. In de Verenigde Staten debatteren president Obama en het parlement over het thema. Dat volstaat voor mij niet, maar er gebeurt tenminste iets. In Groot-Brittannië heb je gewoon géén debat, toch niet op dat niveau.

En dus probeert u Cameron via Straatsburg uit zijn tent te lokken?

Costanze Kurz: Ik wil wel eens vernemen hoe de Britse regering gaat argumenteren om zich te rechtvaardigen. Ze kan de brief van Straatsburg niet gewoon langs zich neerleggen. Dat hebben ze overigens wel gedaan met een brief van de Duitse overheid waarin concrete vragen stonden: wie, wat, waar? Het antwoord van de Britse regering aan Berlijn was: ‘Als u vragen heeft voor onze geheime diensten, moet u die direct aan hen stellen. Wij antwoorden daar niet op.’ Het gaat er mij dus ook om bijkomende informatie los te krijgen.

‘Binnen tien jaar zal de technologie zich niet meer rondom ons maar in ons lichaam bevinden.’

Zelfs als op het einde beslist wordt dat die massasurveillance best oké is –of als het grote publiek na jaren debat tot die conclusie zou komen– dan nog wil ik eerst de feiten kennen. Wat doet men met de data? Hoe lang worden ze bijgehouden? Waar? Welke bedrijven werken samen? Hoe functioneert de internationale datamaffia, welke gegevens wisselen ze uit? 

Opgroeien met de Stasi

Ben je niet bang om zomaar even het machtige GCHQ rechtstreeks aan te pakken?

Costanze Kurz: Neen, dat ben ik niet. Toen ik veertien jaar was, heb ik al gezien hoe een inlichtingendienst werkt. De Stasi. En het punt is: die systemen kunnen imploderen. Na de Val van de Muur werden de Stasi-centrales bestormd door burgers. Het is goed om te weten dat instellingen die de democratie principieel ondermijnen niet voor eeuwig blijven bestaan. 

U heeft recent ook een klacht ingediend tegen de Duitse regering?

Costanze Kurz: We vervolgen de Duitse overheid –onder meer het bondsparket– voor mededaderschap aan en het dulden van spionage: ze hebben actief erbij geholpen of ze hebben het niet verhinderd. Die klacht heb ik samen ingediend met onder meer de Internationale Liga voor Mensenrechten.

‘Belgacom-hack was een agressieve aanval’

Obama’s NSA-adviseur Peter Swire betoogt op MO.be dat het Amerikaanse inlichtingenbeleid intussen is aangepast. Hij noemt de verandering zelfs historisch.

Constanze Kurz: Niet akkoord. De historische kans om verandering te brengen, heeft Obama volgens mij niet gegrepen. In prime time op Duitse tv vertelde Obama ons recht in het gezicht dat de surveillance van buitenlanders zal blijven voortduren. Hij verzekerde enkel Angela Merkel dat –zolang Obama president is– haar gsm niet afgeluisterd zal worden. Dat is te weinig. Het Duitse publiek slikt het terrorisme-verhaaltje niet meer. We geloven niet dat de OPEC, kanselier Merkel of de leiders van de G20 (volgens Snowden allemaal doelwitten van NSA- en GCHQ-spionage, kc) topterroristen zijn die opgejaagd moeten worden.

En ook Belgacom staat niet bepaald te boek als een terreurorganisatie.

Costanze Kurz: Volgens de Navo-criteria uit het Tallin-handboek kan je die Belgacom-zaak zien als een aanval op de kritische infrastructuur –door een bevriend Navo-land nota bene. Zo’n agressieve aanval is er nog niet geweest. Ze hebben feitelijk de kritische infrastructuur van België overgenomen. Dat is toch ongelooflijk?

Wat vindt u dan van de Belgische reactie? Premier Di Rupo zegt niet te beschikken over ‘bewijs- of overtuigingsstukken’ dat de NSA of een andere staatsdienst Belgacom heeft gehackt.

Costanze Kurz: De houding van een lakei. Op dat niveau bekritiseert men de Verenigde Staten niet. In Duitsland is dat eigenlijk niet anders.

Data = macht

Hoe zou Europa volgens u dan wel moeten reageren op de spionageschandalen?

Constanze Kurz: In de EU en VS wordt gepraat over de aanpassing van het wettelijke kader, maar daar verwacht ik niet veel van. Dat helpt ons nu niet. Ik heb geleerd dat het kader van geld beter werkt op de korte termijn. Ik wil niet nog eens een decennium wachten vooraleer het denken over technologiegebruik en massasurveillance verandert. Tien jaar, zoveel tijd hebben we niet, omdat de technologie tegen dan zich niet meer rondom ons, maar in ons lichaam zal bevinden.

De Amerikaanse overheid zal enkel luisteren naar geld. We moeten ons afvragen: is het aanvaardbaar te werken met bedrijven die bij Amerikaanse wet verplicht zijn om gegevens te overhandigen aan de overheid, of die zelf deel uitmaken van de datavergaring? Europa moet dus zijn economische macht gebruiken.

Vaak worden spionageschandalen diplomatiek tussen landen uitgeklaard.

Constanze Kurz: Ik geloof niet meer in diplomatie. We staan al een decennium lang toe dat de VS mensen doden met drones. Duizenden. En geen enkele Europese regering zegt daar iets van.

Het gesprek met Kurz vond plaats op 24 januari 2014. Kurz was in Brussel voor de conferentie  Computers, Privacy & Data Protection. Een aantal elementen uit bovenstaand interview komen uit Kurz’ tussenkomsten op die conferentie.