Harald Welzer: 'We moeten de toekomst heroveren'

Futurzwei (Toekomst 2.0) is de titel van het vorige boek van Harald Welzer, maar het is ook de naam van de stichting waarvoor hij onder andere werkt. Futurzwei inventariseert ‘verhalen voor de toekomst’ en prijst zichzelf aan als ‘het promotiebureau voor een sociale beweging die nog niet weet dat ze bestaat’. MO* is altijd nieuwsgierig naar de toekomst en begaf zich daarom naar Berlijn voor een blik in het onbekende. Maar voor Harald Welzer begint de herovering van de toekomst in onze eigen geest en in ons concrete dagelijkse handelen. Daar ligt een veel groter potentieel dan we zelf denken, zegt hij.

Na uw vorige boek Klimaatoorlogen gooit u het met Futurzwei over een andere boeg. Waarom?

Harald Welzer: De ernst van het klimaatprobleem neemt steeds toe, maar de communicatie erover werkt niet meer en daar zijn verschillende redenen voor. Ten eerste is de boodschap dat het slecht gaat met de wereld al veertig jaar oud. Mensen die nu veertig zijn en jonger, hebben nooit anders gehoord dan dat de wereld om zeep is. En toch draait die door, dus geen paniek. Ten tweede gaat het over heel abstracte en grote dingen die op geen enkele manier teruggekoppeld worden naar het dagelijkse gedrag van mensen. Je verwacht dat de onheilscommunicatie ook iets zegt over de oorzaken van de rampen en dat vervolgens het gedrag wordt aangepast. Nooit wordt de vraag gesteld: waarom gaan mensen gewoon door, ook al is dat schadelijk?

Waarom gaan mensen gewoon door?

Harald Welzer: Omdat iedereen voordeel heeft bij de huidige manier van doen. BP bestaat niet zonder mij die met de auto rijdt. Dat is een belangrijke blinde vlek. Men gaat uit van het voor mij totaal absurde idee dat mensen hun handelen in overeenstemming zouden brengen met hun denken. Dat doen ze niet. Het is niet zo dat we, door de informatie te veranderen, ook het handelen veranderen. Vijfennegentig procent van wat we doen, is ook ingebed in de infrastructuur van onze dagelijkse gewoonten en routines, we denken daar niet meer bij na. Mensen kunnen heel veel lezen over CO2, maar tegelijk de routine aanhouden om met de auto de kinderen naar school te brengen, naar het werk te gaan en boodschappen te doen. En zelfs wanneer we de verbanden zien, hebben we tal van argumenten om uit te leggen waarom we anders handelden dan onze overtuiging.

We doen dat constant, en dat komt omdat we nu eenmaal niet in een ideale wereld leven. Er zijn niet steeds de omstandigheden om ons te gedragen in overeenstemming met onze overtuiging, omdat we verschillende functies te vervullen hebben. Ik moet aan verschillende vereisten beantwoorden voor mijn beroep, aan andere voor mijn privéleven, aan nog weer andere voor mijn ontspanning. Onze samenleving is een functioneel zeer gedifferentieerde samenleving.

U verwijst naar die maatschappelijke infrastructuur. Maar u stelt dat die ook in ons hoofd verankerd zit.

Harald Welzer: Dat heeft met onderwijs en opleiding te maken. De functionele dimensie van een samenleving – ideeën zoals groei, accumulatie, vooruitgang – vindt ook zijn weerslag in de manier van denken van mensen. Die elementen bepalen niet alleen de buitenwereld, maar ook onze socialisatie, hoe we onszelf zien, onze identiteit. Door dat socialisatieproces worden een heleboel factoren en criteria aangenomen als de vooraf vastgelegde werkelijkheid, de wereld-waar-we-van-uitgaan. In een moderne kapitalistische samenleving bestaat die erin dat er vastgelegde tijdschema’s zijn, dat er bepaalde etappes zijn in je leven of momenten waarop je dit of dat bereikt moet hebben, dat er wordt uitgegaan van bepaalde waarden die absoluut niet ter discussie gesteld kunnen worden. Geen enkel kind dat opgroeit in een samenleving als de onze heeft het idee dat de opdracht af kan zijn, in de zin van onze taak hier, wat we uiteindelijk moeten worden, tot wat we willen uitgroeien. We worden voortgestuwd door het idee van permanent leren en onafgebroken getwitter. Een houding als ‘Oké, ik kan nu schrijven, lezen en rekenen. Dat is fijn en dat is genoeg’ is totaal onvoorstelbaar in onze samenleving.

Je wordt gemarginaliseerd als je afhaakt.

Harald Welzer: Of heel ongelukkig. ‘Zelfvertrouwen’ in onze samenleving spruit voort uit een concept van het zelf dat wordt gezien als een identiteit die constant ‘bewerkt’ moet worden, op alle gebied. Je moet voortdurend meer accumuleren, in termen van materiële groei. Grotere huizen, verre reizen. Je moet zeer flexibel zijn en in staat zijn om je constant weer aan te passen aan de nieuwste iPods en iPads en computerprogramma’s en al die stupide dingen. Je bent nooit ‘bij’ en je bent voortdurend in de positie dat je ‘onaf’ bent.

Sinds wanneer is die ontwikkeling zo op hol geslagen?

Harald Welzer: Tot de jaren zestig kan je zeggen dat de ontwikkeling van het kapitalisme in de westerse samenleving oké was. Er was een groeiende welstand, waarvan alle mensen, ook de arbeiders, konden profiteren. Iedereen had een comfortabel huis, voedsel, kleding, kon vakantie nemen. De groei-economie was belangrijk om dit stadium te bereiken. Maar zodra die behoeften voldaan zijn, heeft de groei-economie een ernstig probleem. Dan moet men niet alleen producten gaan uitvinden, maar ook subjecten die de diepe noodzaak voelen om zich die nieuwe producten aan te schaffen. Dan kantelt dat proces en krijg je die consumptiedrang naar producten die niet ontworpen zijn omdat jij ze nodig hebt, maar die jij wilt hebben omdat je geconditioneerd bent om ze te willen. Zelfs al heb je daar niet het geringste besef van.

We worden een speelbal van de reclamewereld?

Harald Welzer: Het gaat niet alleen over advertenties en reclamespots, het gaat ook over het design van onze wereld en hoe we onze omgeving vorm willen geven. Het is de wereld-waar-we-van-uitgaan, de geassumeerde wereld, de infrastructuur van wat ons omringt, die in nagenoeg elke dimensie zo is opgevat dat je alleen maar gelukkig kan zijn als je de imperatief volgt van steeds meer te kopen en te hebben. Je krijgt dan het gevoel dat je een heel ongelukkig iemand bent als je niet het laatste nieuwe model hebt van die iPad. Het is verbijsterend hoe dat werkt. Die spullen interfereren in ons bestaan op een manier dat je ervan afhankelijk wordt.

U gebruikt zelfs de term ‘consumptietotalitarisme’.

‘Een groot manco van de ecologische beweging is dat die totaal technocratisch, apolitiek en asociaal is geworden.’

Harald Welzer: Het is een totalitair systeem, het dringt zich zo op dat er daarnaast niets anders meer is. Elk aspect van de samenleving wordt door de economische logica gekoloniseerd. Het is niet alleen dat je ertoe wordt aangezet om steeds meer goederen te kopen, zelfs als je ze nadien gewoon moet wegwerpen zonder ze te gebruiken, bijvoorbeeld voedsel. Het is ook dat haast elk domein van de samenleving moet werken volgens die wetmatigheden. Het schoolsysteem is vandaag geëconomiseerd, de kinderopvang, zelfs de emissies. Hoe dwaas, of liever, hoe intelligent! Werkelijk een briljante aanpak, waarmee we terechtkomen in een volgend stadium, namelijk van het economiseren van ecosysteemdiensten.

Hoe stappen we uit dat door de groei-economie opgelegde denkraam?

Harald Welzer: Dat was de vraag die ik mezelf ook stelde na het boek over de klimaatoorlogen. Hoe kun je jezelf een andere richting uit krijgen? Waar vindt je elementen die je de kracht geven om iets anders te doen? In eerste instantie moet je die dingen die men je voortdurend wil opdringen als noodzakelijk, stupide vinden en er persoonlijk verontwaardigd over zijn dat mensen denken dat jij er alleen bent om hun goederen te kopen. Dat je alleen daarom voor hen belangrijk bent. Je moet ook verontwaardigd zijn over het feit dat politici aannemen dat jij hun argumenten zomaar slikt. Je moet dus het punt vinden waar je kan zeggen: ‘Ohne mich. Ik doe niet mee.’

En anderzijds moet je afstandelijk kunnen kijken naar dit gebeuren als een hele industrie die zich heeft doorgezet. Als ik beslis die producten en dat discours niet meer te “kopen”, vermindert hun kans op succes. Dat is jezelf ernstig nemen en je handelen in een andere richting sturen. Het is belangrijk individueel een vorm van verzet te ontwikkelen.

Wat bedoelt u met ‘verzet’?

Harald Welzer: Verzet is een heel belangrijk concept, waarbij je jezelf verplaatst in een positie waarin je nagaat wat je is overkomen. Namelijk dat je een deel geworden bent van een industrie die individuen zo ontwerpt en programmeert dat de enige reden van hun bestaan is dat ze behoeften hebben en telkens nieuwe behoeften. Mijn nieuwste boek, Selbst Denken, gaat daarover. Ik noem dat ‘jezelf ernstig nemen’. Uiteraard is het soms wel zinvol om te participeren in het systeem, maar heel vaak ook niet. En we beseffen te weinig dat er geen bevel is van een regime dat ons verplicht om de nieuwste hebbedingen te kopen. We laten ons verleiden en dat gedrag kunnen we veranderen.

U pleit voor een herpolitisering. Wat houdt dat in?

Harald Welzer: In de rijke wereld hebben mensen op dit ogenblik een heel sterk gevoel van onzekerheid. Het vertrouwen dat dit spoor naar iets goeds leidt, is weg. Tegelijk is er een openheid voor nieuwe dingen. We hebben echter geen groot plan voor de goede samenleving, geen schema voor de revolutie. Een groot manco van de ecologische beweging is dat die totaal technocratisch, apolitiek en asociaal is geworden. In die context is het belangrijk om opnieuw politieke demarcatielijnen te trekken. Niet meer langs de rechts-linkslijn, die logica heeft afgedaan. De rode lijn loopt vandaag tussen de vernielers van de wereld en hen die willen bouwen aan toekomstkansen. Het gaat om Zukunftfähigkeit, toekomstgeschiktheid, tegenover Zukunftfeindlichkeit, afkeer van de toekomst. Het zijn nieuwe politieke concepten die nog vaag zijn, maar het begrip ‘toekomstgeschiktheid’ opent wel een totaal nieuw perspectief van mogelijke coalities met wie we in de toekomst kunnen samenwerken. In onze Stichting was het een verrassing hoe we radicaal ecologisch geïnspireerde mensen konden samenbrengen met gewezen bedrijfsleiders. Zulke coalities zouden twintig jaar geleden ondenkbaar geweest zijn, vandaag worden die belangrijk omdat je gedeelde belangen en gedeelde strategieën vindt.

U benadrukt het belang van democratie, om te kunnen experimenteren met het oog op verandering.

Harald Welzer: We leven hier in een democratische en rijke samenleving en dat biedt enorme kansen om dingen te veranderen, veel meer dan in het Zuiden of in niet-democratische landen. Totalitaire systemen hebben mensen hun vrijheid ontnomen via dwang, geweld en illegale praktijken. In het consumptietotalitarisme zijn we op een punt gekomen dat mensen hun vrijheid zomaar te grabbel gooien. Ze zeggen: ‘Oké, ik hoef niet voor mezelf te zorgen, zolang Apple voor mij zorgt.’ Dat is een beangstigende evolutie. Als sociaal psycholoog ben ik zeer getroffen door het gemak waarmee mensen hun vrijheid afstaan. Want vrijheid heeft twee kanten: het betekent de openheid om te doen wat je wilt doen, maar het betekent ook verantwoordelijkheid om keuzes te maken. Het valt mensen soms zwaar om die verantwoordelijkheid te nemen en dus geven ze die vrijheid weg. In ruil daarvoor krijgen ze fantastische producten die het leven comfortabel maken.

Het doel van Futurzwei is de samenleving positieve ‘toekomstbestendige’ voorbeelden te laten zien.

Harald Welzer: Futurzwei wil positieve voorbeelden en succesverhalen zichtbaar maken om het aanvoelen tegen te gaan dat we er toch niks aan kunnen doen. We willen tonen dat heel wat mensen intussen interessante dingen doen die afwijken van business as usual. En we willen dat doorgeven door concrete verhalen van concrete mensen te vertellen. De verhalen zijn ook een weg naar politiek empowerment: je helpt mensen om hun bestaan weer zelf in handen te nemen. Met al die verhalen maken we een lappendeken van initiatieven en groeien er nieuwe verbindingen.

Voorlopig zijn het nog kleine initiatieven in de marge. Hoe kunnen die een veranderingsproces inzetten?

Harald Welzer: We willen het idee ingang doen vinden dat dingen op een heel andere manier gedaan kunnen worden. Ik verwoordde de opzet van Futurzwei als: ‘Wij zijn het promotiebureau voor een sociale beweging die nog niet weet dat ze bestaat.’ Het is belangrijk een instantie te hebben die deze positieve verhalen bundelt en ze ook weer uitstuurt, als boodschappen in een fles. En zo willen we mensen verrassen en prikkelen, zodat ze zeggen: ‘Hé, geweldig!’ En het is echt leuk.

Auteurs uit binnen- en buitenland gaan in het Brusselse Kaaitheater tijdens Het Groene Boek op 28 april in gesprek over de transitie naar een sociaal-ecologische samenleving. Gasten zijn onder meer Harald Welzer, Paul Verhaeghe, Marcel Möring en Jan Blommaert. Info en tickets: hetgroeneboek.be

Alle aanwezigen bij “Het Groene Boek” ontvangen in primeur de Oikos-publikatie De toekomst heroveren. Het boek bevat de Nederlandse vertaling van een aantal recente teksten van Harald Welzer en kwam tot stand met steun van het Goethe-Institut Brüssel. Vanaf maandag 29 april is het boekje te verkrijgen via www.oikos.be en bij het Goethe-Institut, Belliardstaat 58, 1040 Brussel, openingsuren receptie 9-21 u, za 9-13 u (met uitz. van schoolvakanties).