‘Het is al vaccin-nationalisme en eurocentrisme wat de klok slaat in de EU’

Het debat over de aanpak van de pandemie kan wat meer eerlijkheid gebruiken, schrijven Olivier Hoedeman en Hans van Scharen van het Corporate Europe Observatory (CEO) in een scherp opiniestuk. ‘We zijn getuige van “vaccin-nationalisme”, een haperende Europese vaccinatiestrategie en een kortzichtig gebrek aan solidariteit met het mondiale Zuiden’.

Een gebrek aan transparantie en een ongezonde machtsgreep van ‘Big Pharma’ op EU-niveau zijn belangrijke oorzaken van het falende pandemiebeleid. Vele politici blijven stug ontkennen dat het indammen van deze pandemie niet gaat lukken volgens de “logica” van de neoliberale marktwerking met competitie en privatisering.

Als een genadeloze x-ray legde het corona-virus de ongelijkheid in de wereld bloot. We weten intussen dat wie arm is of tot een minderheidsgroep behoort, meer kans heeft om eraan te sterven. Een jaar na de start van de pandemie is ook kraakhelder geworden dat die groepen ook als laatste aan de beurt zijn om gevaccineerd te worden.

Deze week maakte WHO-adviseur Bruce Aylward bekend dat van de honderd miljoen nu toegediende vaccins er welgeteld 1 procent werd gezet in de armste landen.

Zoals het er nu voorstaat zullen miljarden mensen pas in 2023 een spuitje krijgen. Nu rijke landen racen om zo snel mogelijk ‘eigen volk eerst’ te vaccineren, is voor iedereen die het wil zien duidelijk dat van de morele, politieke aspiraties van een jaar geleden niets overschiet.

De “morele catastrofe” waarvoor de WHO-chef begin dit jaar waarschuwde, komt helaas uit. Europese Commissie-voorzitter Ursula Von der Leyen zei in april 2020 dat de vaccins “een universeel goed” moesten worden. Maar het is vaccin-nationalisme en eurocentrisme dat de klok slaat. Experten hebben er nochtans al meermaals op gewezen dat, als we de vaccinatie niet mondiaal aanpakken, het virus zal blijven muteren en dus als een boemerang in ons gezicht kan terugslaan.

Wie bepaalt de prijs?

Wat ‘x-ray corona’ helaas nog onvoldoende duidelijk maakte is hoe we — of de politiek in onze naam — ons lot volledig in handen leggen van een handvol machtige farmaceutische bedrijven. Zij bepalen de regels van het spel, sturen de onderhandelingen en creëren manifest schaarste aan vaccins.

En ironisch genoeg zijn het de overheden, de politici die de prijs betalen als het fout loopt, niet de private sector. En het zijn overheden die miljarden pompen in onderzoek en ontwikkeling én gegarandeerde afname. Het zijn farmaceutische bedrijven die dit jaar al forse miljardenwinsten zullen boeken (voor Pfizer-Biontech wordt dit jaar al 25 miljard dollar voorspeld) én die prijsverhogingen doorvoeren.

Big pharma lobbyt intensief om zijn problematische, op winstmaximalisatie gerichte bedrijfsmodel te beschermen.

In september publiceerde Corporate Europe Observatory (CEO) een rapport dat al waarschuwde voor hoe de lobby van Big Pharma vóór de schermen de redder in nood speelt en achter de schermen er alles aan doet om maximaal te profiteren van de pandemie.

In ‘Power and profit during a pandemic’ toonden we hoe de lobby van de grote farmaceutische industrie winst maken belangrijker vond dan een effectieve reactie op de pandemie. Het onderzoek was gebaseerd op tientallen interne documenten via Freedom of Information (FOI) verzoeken, waaruit blijkt hoe big pharma intensief lobbyt om zijn problematische, op winstmaximalisatie gerichte bedrijfsmodel te beschermen.

Dat model is deels gebaseerd op overheidsgeld waaraan geen voorwaarden zijn verbonden en buitensporige monopolieregels voor octrooien. Big Pharma heeft gelobbyd tegen de gezamenlijke Europese aanschaf van vaccins en gebruikte daarbij argumenten gebaseerd op angst en schaarste van vaccins om lucratieve voorafgaande aankoopovereenkomsten voor (toen nog) potentiële nieuwe vaccins in de wacht te slepen.

De EU had in feite een zeer sterke onderhandelingspositie, namens 27 landen, met enorme budgetten voor de financiering van onderzoek en ontwikkeling en de voorbereiding van productiecapaciteit. Dit in de context van een ongeziene pandemie en bedrijven die stelden “wereldgezondheid boven winst te stellen”.

de EU en de VS blokkeren nu al maanden het tijdelijk opheffen van patenten.

Het lijkt erop dat de EU die sterke onderhandelingspositie niet heeft benut en al zeker niet voor het Zuiden. De geheimzinnigheid rond de onderhandelingen is een sleutel-element: proactieve transparantie zou hebben geholpen om de positie van de EU verder te versterken, maar de EC koos voor precies het tegenovergestelde. Zoals Yannis Natsis van de European Public Health Alliance (EPHA) zei: ‘Geheimhouding kwam zowel de farmaceutische industrie als de Europese Commissie goed uit.’

De Commissie beloofde begin 2021 aan Europarlementsleden een breakdown van welke bedragen (in totaal zo’n 3 miljard euro), met welk doel aan welke farmaceutische bedrijven zijn betaald. Ze wachten er nog steeds op. De Commissie beloofde ons om een lijst met 365 documenten over de onderhandelingen met big pharma te publiceren. Nog niets gezien. Europese beleidsmakers zeggen dat transparantie belangrijk is, maar daar blijft het bij.

Een belangrijke eerste stap om niet alleen de productie op te drijven, maar vooral om die extra dosissen te bestemmen voor landen in het Zuiden is het tijdelijk opheffen van patenten, hetgeen met name de EU en de VS nu al maanden blokkeren. Die noodzakelijke stap kan gezet, als landen bij de Wereldhandelsorganisatie (WTO) in Geneve akkoord zouden gaan om de juridische bescherming die deze patenten bieden dankzij het TRIPS-verdrag (Trade-Related Intellectual Property Rights) tijdelijk in de koelkast te zetten.

Het gebeurde eerder, begin deze eeuw na jaren van strijd met de HIV-remmers in verband met de aids-epidemie en in de Tweede Wereldoorlog toen overheden de patenten op penicilline opzij schoven om voldoende medicijn te hebben.

EU blijft volharden in de boosheid

In zijn editoriaal van 29 maart schreef het wetenschappelijk tijdschrift Nature dat de wereld zeker elf miljard doses van een coronavaccin nodig heeft voor het bereiken van immuniteit bij 70 procent van de wereldbevolking. In maart werden in totaal voor 8,6 miljard dosissen besteld, maar zeker zes miljard daarvan zijn bestemd voor de rijkste landen, of 20 procent van de wereldbevolking.

Deze week maakte WHO-adviseur Bruce Aylward bekend dat van de honderd miljoen nu toegediende vaccins er welgeteld 1 procent werd gezet in de armste landen. Dus 80 procent van de mensen krijgt hooguit een derde van de geproduceerde vaccins en zal moeten hopen op liefdadigheid van miljardairs als Bill Gates of welwillendheid van farmaceutische bedrijven.

Nature schreef dat de patenten die farmaceutische bedrijven hebben op de COVID-vaccins tijdelijk opgeschort dienen te worden: ‘Er zijn momenten waarop concurrentie onderzoek en innovatie vooruit helpt; er zijn ook momenten waarop concurrentie opzij moet worden gezet voor het algemeen belang.’

De Europese Commissie schijnt te denken dat de belangen van big pharma gelijk lopen met die van samenlevingen. Quod non.

Zelf opperliberaal Guy Verhofstadt pleitte er recent voor in een tweet. Claudio Francavilla van Human Rights Watch somde ook via een tweet op wie er allemaal voorstander zijn van die zogenaamde ‘TRIPS waiver’ zoals voorgesteld door India en Zuid-Afrika bij de WTO: ruim honderd landen (merendeels uit Zuiden), ruim 100 euro-, en nationale parlementsleden (het zijn er nu bijna 400), 175 voormalige staatshoofden en Nobelprijs winnaars (in een brief aan president Biden), directeur-generaal van de WHO, talloze experten en wetenschappers, vakbonden, honderden ngo’s, honderdduizenden burgers (de teller staat nu op 1,3 miljoen).

En wie zijn tegen? Big pharma. En rijke landen. En niet in het minst de EU. Gisteren kwam het voorstel nog eens informeel ter sprake bij de WTO en bleef de EU volharden in de boosheid. Het verbaast ons niet, maar het is wraakroepend. Vooral omdat de Europese Commissie schijnt te denken dat de belangen van big pharma gelijk lopen met die van samenlevingen. Quod non. Maar een gebrek aan transparantie en manifest liegen, moet die discrepantie verhullen.

Een belangrijk argument is bijvoorbeeld dat er onvoldoende productiecapaciteit is, maar dat lijkt een self-fulfilling prophecy door de industrie, herhaald door beleidsmakers. Allerlei vrijwillige initiatieven om in een vroeg stadium de noodzakelijke kennis mondiaal te delen via bijvoorbeeld C-TAP, zijn op niets uitgedraaid. Een belangrijke bron voor deze kwestie, is de Coalition for Epidemic Preparedness Initiatives (CEPI). Een van hun deskundigen, Nicole Lurie, verklaarde in februari tijdens een webinar: ‘Er is nog steeds overcapaciteit. De uitdaging is dat de bedrijven die nu gevestigde vaccins hebben, echt aarzelen om partnerschappen aan te gaan, vooral met sommige fabrikanten in ontwikkelingslanden’.

Een argument van de EU is voorts dat het TRIPS-verdrag het toelaat om in tijden van nood, overeenkomsten met generische producenten te sluiten voor de overdracht van specifieke kennis om vaccins te maken. Maar op basis van ons onderzoek naar handelsovereenkomsten en handhavingsrapporten over intellectueel eigendomsrechten, is het duidelijk dat de EU de laatste twee decennia het tegenovergestelde heeft gedaan.

De Commissie heeft er sinds de internationale strijd over toegang tot goedkopere de HIV-medicijnen alles gedaan wat in haar macht lag om de octrooiregels aan te scherpen en de flexibiliteit om af te wijken van de WTO-regels in feite onmogelijk te maken. Ze heeft hand in hand met de EFPIA, de Europese lobby-groep voor de farmaceutische industrie, actief en non-stop een wereldwijde campagne gevoerd om de zogenaamde ‘TRIPS-flexibiliteit’ te beperken.

Deze week publiceerden we lobby-documenten die laten zien dat de argumenten van big pharma tegen het delen van technologie over COVID-vaccins en -geneesmiddelen zeer kortzichtig en vals zijn. In een ontmoeting met DG Trad (het Europese handelsbeleid) op 9 december bijvoorbeeld , legt EFPIA uit dat de huidige wereldwijde strategie in de “juiste richting” wees.

In 2019 legde ons rapport bloot hoe en waarom de farmaceutische industrie een van ‘s werelds meest winstgevende sectoren is en profiteert van een zeer problematisch model.

Het allerbelangrijkste was dat de EU vooral niet het Zuid-Afrikaans/Indiase WTO-voorstel zou steunen. De EFPIA-boodschap samengevat: ‘Alles is in goede handen, wij zullen ervoor zorgen dat de vaccins iedereen over de hele wereld bereiken, er zijn geen buitengewone maatregelen nodig. Vertrouw ons.’ Het meest schokkende is dat de Europese Commissie EFPIA slaafs volgt.

Artsen Zonder Grenzen-expert Dimitri Eynikel reageerde scherp op het lobby-document van EFPIA dat stelt dat de HIV-epidemie werd aangepakt door ‘partnerschap en niet door het verzwakken van intellectuele eigendomsrechten’. Eynikel: ‘Wel brutaal van EFPIA om zo openlijk te liegen. Stelt de Europese Commissie zich kritische vragen bij de andere argumenten van big pharma? Nee, de EC kopieert de argumenten van de farmaceutische industrie op mondiaal (WTO) niveau.’

Geen samenzweringstheorie

De macht van de lobby van Big Pharma is geen samenzweringstheorie. Corporate Europe Observatory legt al enkele jaren de lobbymacht van de farmaceutische sector op de EU-beleidsvorming bloot. In 2019 legde ons rapport ‘High prices, poor access’ bloot hoe en waarom de farmaceutische industrie een van ‘s werelds meest winstgevende sectoren is en profiteert van een zeer problematisch model, dat er mede voor zorgt dat veel mensen nog steeds geen toegang hebben tot essentiële, levensreddende medicijnen.

Dat is, om Nature te citeren, ‘het sterkste argument voor een tijdelijke ontheffing dat octrooien nooit ontworpen zijn voor gebruik tijdens wereldwijde noodsituaties zoals oorlogen of pandemieën.’ Een patent is er om de uitvinder tijdelijk te beschermen tegen oneerlijke concurrentie. ‘Het sleutelwoord is “concurrentie”. Een pandemie is geen concurrentiestrijd tussen bedrijven, maar een race tussen de mensheid en een virus.’ Concurrentie en privatisering van levensnoodzakelijke kennis zijn ronduit absurd.

De strijd is nog niet beslecht. Er loopt een Europees burgerinitiatief, en de komende dagen vinden bij de algemene vergaderingen van farma-bedrijven acties plaats en op 30 april is er weer een belangrijke vergadering bij de WTO over het patenten-voorstel.

Olivier Hoedeman en Hans van Scharen werken voor het Corporate Europe Observatory (CEO)