Hoe in 2015 alles de mist inging in Brazilië

De inflatie is hoog en lijkt ongevoelig voor de monetaire politiek van de Centrale Bank. De internationale economie is traag, de binnenlandse munt gedevalueerd en de werkloosheid stijgt.

Brazilië is in een recessie beland die met de dag verergert. Het gaat hier echter niet om een “normale” recessie. De ontwikkelingen vinden plaats tegen de achtergrond van een groot corruptieschandaal rond het (semi)staatsoliebedrijf Petrobras.

Er bestaat een concrete mogelijkheid dat politici zoals de voorzitter van de Federale Kamer van Afgevaardigden de gevangenis ingaan. De fractieleider van de regerende Arbeiderspartij (PT) zit al vast, evenals voormalige autoriteiten uit de regering van president Luíz Inácio, Lula, da Silva (2003 – 2011).

Er gaat nauwelijks een dag voorbij zonder nieuws over nieuwe schandalen of arrestaties van politici en zakenlieden. Daar komt nog bij dat begin december een afzettingsprocedure tegen president Dilma Rousseff in gang is gezet, wegens veronderstelde schending van de Fiscale Verantwoordelijkheidswet.

Creatie van Lula

Alles wat hier nog bij zou komen, kan genoeg zijn om wijdverbreide instabiliteit te veroorzaken. En alles wat al is gebeurd, heeft een ongekende situatie van politieke onzekerheid en economische malaise veroorzaakt. Er zullen buitengewone inspanningen nodig zijn om een uitweg uit deze crisis te vinden.

‘Er zullen buitengewone inspanningen nodig zijn om een uitweg uit deze crisis te vinden.’

De afzettingsprocedure tegen de president komt niet uit het niets. De onthulling van het schandaal heeft geleid tot een stroom geruchten en verdachtmakingen. Als die niet gericht zijn tegen de president zelf, dan wel tegen degenen in de kring rondom haar uit de tijd dat ze minister van Energie was in de regering van Lula. Rousseff was bovendien ook eerder voorzitter van de raad van bestuur van Petrobras.

Tot nu toe zijn er echter geen concrete beschuldigingen of bewijzen aangedragen tegen Rousseff. Ze lijkt zelfs geen belangrijk doelwit van onderzoekers, die zich meer richten op Lula en zijn directe familie.

De aanleiding voor de afzettingsprocedure ligt bij het gebruik van boekhoudkundige kunstgrepen om de limiet op overheidsuitgaven, opgelegd door de Fiscale Verantwoordelijkheidswet, te omzeilen. Een meerderheid van de opiniemakers beschouwt dat een te zwakke zaak voor een afzettingsprocedure. Haar acute politieke kwetsbaarheid is bedreigender. Rousseff wordt algemeen gezien als de creatie van Lula, maar ze had nooit het charisma dat hij had.

Koersverandering

Kort na de herverkiezing van Rousseff in november 2014 kondigde ze een radicale verandering in het economische beleid aan. Bezuinigingen en hogere belastingen waren belangrijke bestanddelen van dat beleid. De zittende president stelde tijdens haar campagne herhaaldelijk dat ze dergelijk beleid verwierp, maar slechts een paar dagen na de uitslag van de verkiezingen veranderde ze van koers.

‘Met een agressieve oppositie en een wankele politieke basis was de regering het hele jaar verlamd.’

Hoewel Lula haar ogenschijnlijk steunde, viel de koersverandering slecht bij de Arbeiderspartij. Die schaarde zich met weinig enthousiasme achter haar en stelde dat alleen het macro-economische beleid aangepast zou worden.

De perceptie dat de president weinig politieke steun had, stimuleerde haar tegenstanders om te vragen om een afzettingsprocedure, op welke grond dan ook, of haar anderszins tot aftreden te dwingen. Met een agressieve oppositie en een wankele politieke basis was de regering het hele jaar verlamd.

Geen enkele relevante bezuinigingsmaatregel kwam door het Congres. De impasse die ontstond door het gebrek aan een effectieve regering, in combinatie met een agressieve oppositie, leidde ertoe dat veel besluiten werden uitgesteld. Investeringen daalden, steeds meer mensen raakten hun baan kwijt en het consumentenvertrouwen daalde.

Een lang jaar

De politieke crisis heeft een verwachte recessie veranderd in de dreiging van een grote depressie, zowel qua diepte als duur. De situatie wordt bemoeilijkt door het huidige onvermogen om een duurzame oplossing te schetsen voor de crisis op middellange termijn, laat staan voor de komende maanden.

De lopende afzettingsprocedure zal naar verwachting grotere politieke instabiliteit met zich meebrengen. Tegelijkertijd is er geen georganiseerde oppositie die klaar is om de plaats van de huidige regering in te nemen. Als de afzettingsprocedure mislukt, blijft het probleem bestaan dat de president geen visie of macht heeft, en het is ontzettend moeilijk voor te stellen hoe ze zich voldoende kan herstellen om de laatste drie jaar van haar termijn af te maken.

Om de historicus Eric Hobsbawm te parafraseren, die observeerde dat de twintigste eeuw een korte eeuw was (die begon in 1914 en eindigde in 1991): 2016 kan een lang jaar worden voor de Brazilianen. De afzettingsprocedure zal doorlopen en de sociale spanningen kunnen toenemen, met hoge inflatie en groeiende werkloosheid tot gevolg.

Als er niet snel een soort nationaal akkoord bereikt wordt dat het mogelijk maakt dat de regering-Rousseff haar werk doet of dat die vertrekt, zal het jaar nog langer gaan duren. Het land wacht dan een onbekende afgrond, een combinatie van een economische, politieke en sociale crisis. Het is nu nog moeilijk te voorspellen wanneer en hoe het herstel zal optreden.

Fernando J. Cardim de Carvalho is econoom aan de Federale Universiteit van Rio de Janeiro.