Interview met Omar Kalifa, regisseur van "Land of the heroes"

Je bent opgegroeid in een dorpje in Iraaks Koerdistan tijdens de eindeloze Iran-Irak oorlog. Waarvan droomde je als kind?

Sahim Omar Kalifa: Kort na de bevrijding heb ik meegespeeld in een lokale amateurfilm. In 1994 kocht ik een digitale camera waarmee ik samen met mijn broers en vrienden remakes maakte van scènes uit Koerdische series die we op televisie zagen of van Koerdische lokale films. Films maken zit dus wel in mijn bloed, maar als kind weet je dat eigenlijk niet echt en je weet ook niet wat de toekomst zal brengen. Ik was wel heel goed in tekenen, een gift van moeder natuur. We moesten bijvoorbeeld de hele tijd Saddam tekenen in de klas en ik kreeg daar steevast de meeste punten voor.

Wilde je in Koerdistan al film studeren?

Films maken was wel mijn droom maar toen ik een studie moest kiezen had ik helemaal geen keuze. In mijn land koos het systeem een studierichting voor jou in functie van je resultaten. In mijn geval was dat boekhouding maar dat haatte ik eigenlijk. Het was pas in België dat ik er bewust voor gekozen heb om regisseur te worden.

Van welk soort films hield je als kind?

Koerden hebben daar helemaal geen cinemacultuur. Ik zag alleen Amerikaanse actiefilms zoals Rambo en zo. Ik hield toen van totaal andere films dan nu. Als ik er nu over nadenk begrijp ik wel waarom we zo veel hielden van gewelddadige films. De Koerden hebben zoveel meegemaakt dat ze zich goed voelen wanneer ze zien dat andere mensen ook veel geweld meemaken.

Zijn er nog zaken uit je jeugd die je nu meedraagt in je films?

Toen ik op St-Lucas in Brussel begon dacht ik dat het vertellen van een verhaal voor mij het moeilijkste zou zijn maar al vlug bleek dat ik daarvoor de meeste punten kreeg. Ik denk dat dat komt omdat ik heel graag luisterde naar de verhalen die mijn grootmoeder vertelde over de dorpelingen en de herders rond het dorp. Voor de komst van het internet en de satelliettelevisie kwamen de mensen in Koerdistan trouwens veel meer bij elkaar om ’s avonds verhalen te vertellen. De sfeer was heel speciaal tijdens zulke avonden. Ik denk dat ik daar veel van heb meegenomen hoewel ik me daar nooit op had getest vóór ik me in de filmschool had ingeschreven.

Wanneer ben je naar België gekomen?

Mijn vader werd hier in 1997 erkend als vluchteling en mijn stiefmoeder en broers zijn hem gevolgd. Ikzelf ben in 2001 overgekomen en werd ook als vluchteling erkend door het CGVS.

Wie zijn je grote helden uit de wereld van de cinema?

Ik ben enorm geboeid door de meesters van de psychologische suspensefilms zoals Hitchcock, Lynch of Kubrick. In mijn films gaat het over wat er allemaal in het hoofd draait van iemand die onder zware druk staat. In “Land of the Heroes” gaat het over de invloed van de oorlog op kinderen en in “Nan” wordt een jongentje geconfronteerd met de moord die zijn moeder pleegt op zijn vriend. In zo’n gevallen moeten de hersenen op volle toeren draaien om een keuze te maken. Maar ik ben ook gefascineerd door de tragikomische films van iemand als Kusturica die erin slaagt de harde wereld toch genietbaar voor te stellen. Ik wou niet dat de mensen zouden zeggen “oei alweer een zware film over die vreselijke Saddam”. “Nan” was misschien nog een sociaal drama maar “Land of The Heroes” moest humoristischer worden.

Zowel in “Nan” als in “Land of the Heroes” hebben kinderen het bijzonder lastig.

Kinderen staan centraal in mijn films maar het zijn zeker geen films voor kinderen. Het gaat erom dat kinderen eigenlijk nooit een echte keuze hebben in het leven dat ze leiden. In zekere zin zijn de kinderen in “Nan” en “Land of the Heroes” het slachtoffer van een situatie waarvoor ze niet zelf gekozen hebben. Het zijn telkens de volwassenen die een agressieve omgeving creëren waar de kinderen zich niet uit kunnen redden. In “Land of the Heroes” moeten de kinderen wapens gaan verzamelen om de familie te kunnen laten overleven, de oorlog verhindert hen van de mooie natuur te genieten, de propaganda voor Saddam drukt de zendtijd voor tekenfilms weg. In mijn films toon ik hoe ze reageren op een situatie waarin ze geen echte keuzes kunnen maken.

Ondanks de hardheid van de wereld waarin ze opgroeien blijven de kinderen onschuldig en moreel superieur aan de volwassenen. In “Land of the Heroes” maken Dileer en zijn zus Zienee de soldaten wat belachelijk.

Ik blijf trouw aan de wortels van de cinema toen er nog geen geluid was en de acteurs alles moesten vertellen met hun blik

Het zou natuurlijk een beetje saai zijn een film te maken over een kind dat niet weet wat te doen en passief blijft. In “Nan” probeert Saman afstand te nemen van zijn moeder die een moord heeft gepleegd. Hij heeft eerst zijn best gedaan om zijn familie te helpen maar uiteindelijk wordt zijn vriend vermoord en hij probeert afstand te nemen van de dader. Maar je kan ook niet echt zeggen dat de kinderen in mijn films zo onschuldig zijn. In “Land of the Heroes” zijn ze best wel wreed voor elkaar en in “Nan” is Saman wreed voor zijn moeder.

De kijker twijfelt ook altijd over de bedoelingen van de personages.

Ja, de kijker vraagt zich af of de personages een goede of een slechte beslissing nemen. De kijker moet met de vraag blijven zitten: “Wie is de winnaar, wie is de held?”

Vandaar telkens dat open einde?

Ja, maar een open einde weerspiegelt ook de belevingswereld van een kind. Kinderen weten immers zelf ook niet wat de gevolgen zullen zijn van de stappen die ze zetten.

Zou je ook een film kunnen maken over Vlaamse kinderen?

Jazeker, “Land of the Heroes” is geen Iraakse oorlogsfilm en “Nan” ging helemaal niet over Koerden. Ik ben geïnteresseerd in kinderen die verplicht worden zich te redden uit een situatie die ze niet gekozen hebben. Vlaamse kinderen kunnen ook terechtkomen in zo’n situatie, bijvoorbeeld wanneer hen een school of een bepaald soort vrienden wordt opgedrongen door de omstandigheden van het leven. De Iran-Irak oorlog is uiteraard wel een onderwerp dat internationaal in het oog springt en dat heeft bijgedragen tot de keuze van die omstandigheden.

Aanvankelijk heette de film “Saddam versus Spiderman”?

Inderdaad, maar “Land of the Heroes” was een betere optie omdat er een grote ironie in zit. De kinderen groeien op in een oorlogssituatie. Op televisie zien ze martelaren en de propaganda voor Saddam. Iedereen is eigenlijk de hele tijd bezig met het heldendom en de kinderen bereiden zich ook voor om zelf held te worden. Kinderen hadden niets anders te doen dan zich als held te beschouwen. Door de gigantische druk die op je schouders rust moet je je wel als held beschouwen. Maar ze zijn helemaal geen helden, ze spelen enkel de held. Eigenlijk zijn ze niets anders dan de slachtoffers van de oorlogssituatie. Iedereen in de film is een slachtoffer, zelfs de kip die neergeschoten wordt door de moeder van Dileer. De film zou daarom “Land of the Victims” moeten heten.

Waarom koos je voor Spiderman en niet voor Superman?

De Koerden zeiden dat ik een grove fout had gemaakt door het Spidermankostuum te gebruiken in de film. Ze dachten dat Spiderman in het jaar 2001 nog niet bestond. Maar het is een symbolische keuze geweest. Het verwijst naar de grote invloed van de Amerikaanse cultuur op de lokale cultuur. Bovendien is Spiderman ook interessant omwille van zijn masker. Dileer denkt dat hij een held is door het masker dat hij draagt. Maar zodra zijn neef Malo het masker aftrekt wordt hij het slachtoffer van de situatie.

Er zijn geen visuele effecten in je films maar veel stiltes, close-ups en aandacht voor de non-verbale communicatie van je acteurs?

Dat klopt. Ik blijf trouw aan de wortels van de cinema toen er nog geen geluid was en de acteurs alles moesten vertellen met hun blik. Ik vind te veel dialogen ook veel te instruerend. Maar het heeft er ook mee te maken dat kinderen niet altijd durven zeggen wat ze willen. Dat geldt zeker voor Koerdische kinderen die te maken hebben met veel regels en codes over wie wat mag zeggen tegen wie.

Waarom koos je voor een hand-held camera?

Enkel de laatste scène is een vaste shoot omdat tijdens die scène geen kinderen aanwezig zijn. Opnieuw, het heeft ermee te maken dat ik de kijker wil betrekken in het hoofd van de kinderen. Ze hebben geen stabiele blik.

Hoe waren de reacties in Koerdistan?

Ze hebben beide films gezien en de reacties waren over het algemeen negatief. Koerden begrijpen niet zo veel van cinema. Ze kijken heel oppervlakkig. In hun ogen zet ik vooral met “Nan” hun reputatie op het spel. Maar het erge is, “Nan” ging voor mij helemaal niet over Koerden. Ik wil helemaal geen films maken over Koerden maar ik probeer universele thema’s te raken. Als ik dat zou willen moet dat op een vrije manier kunnen gebeuren. Voor een Koerd kan een goede Koerdische film enkel over chemische wapens gaan.

Wat brengt de toekomst nadat je de Internationale Juryprijs Berlinale in de Generation Section gewonnen hebt?

Ondertussen hebben niet minder dan 7 internationale festivals “Land of the Heroes” in hun programma opgenomen. Ook Canvas heeft de film aangekocht. Ik ben nu volop aan het werken aan mijn eerste langspeelfilm. En ik word hierbij bijgestaan door de organisatie van het Sundance festival. Ik zal dankzij Sundance worden begeleid door ervaren scenaristen die me zullen coachen. De toekomst ziet er goed uit!