Je hoeft Charlie niet te zijn om persvrijheid te verdedigen

Al in 1993 werd 3 mei door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties uitgeroepen tot Werelddag van de Persvrijheid. Elk jaar worden op 3 mei wereldwijde schendingen van de persvrijheid onder de aandacht gebracht. Persvrijheid en vrijheid van meningsuiting zijn fundamenten van ons democratisch bestel.

Jammer genoeg zijn die democratische vrijheden verre van verworven. Niet in landen zoals Saudi-Arabië, dat Raif Badawi – winnaar van de eerste Difference Day Honorary Title voor Freedom of Expression – veroordeelde tot 10 jaar gevangenis en 1000 zweepslagen voor zijn pleidooi voor een scheiding van staat en religie, en daarmee het vermeende beledigen van de Islam.

De vierde macht wordt steeds uitgedaagd, bedreigd zelfs, door politieke, economische, religieuze en andere machten.

Maar ook in democratische landen zijn persvrijheid en vrijheid van meningsuiting nooit verworven. De vierde macht wordt steeds uitgedaagd, bedreigd zelfs, door politieke, economische, religieuze en andere machten.

De aanslagen op de redactie van Charlie Hebdo maakten dat pijnlijk duidelijk, en zorgden voor een opstoot aan vaak mooie oproepen ter verdediging van de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting als fundamentele democratische waarden.

Maar nogal wat reacties op Charlie Hebdo misten nuance. Ze verwerden tot een wij versus zij verhaal, creëerden een simplistische tegenstelling tussen persvrijheid en de islam, en leken een westerse opvatting over wat persvrijheid dan wel zou moeten zijn nogal eenzijdig en ongenuanceerd op te dringen aan de rest van de wereld en aan de moslims in Europa.

Nogal wat reacties op Charlie Hebdo creëerden een simplistische tegenstelling tussen persvrijheid en de islam

Hier raken we aan cultuur als onderdeel van diplomatie. Het culturele model is het model van de dialoog, van het luisterend oor en van wederzijds respect. Volgens het culturele model kun je perfect een ruimte delen zonder het met elkaar eens te zijn; je kunt je verbonden voelen met respect voor onderlinge verschillen.

Welnee, we zijn niet allemaal Charlie. Laten we als culturele diplomaten ook aandacht hebben voor de waarden en meningen in andere culturen. Laten we de discussie met een open geest voeren, niet moraliserend of belerend. Laten we dus ook begrip tonen voor de weerstand die kunstenaars, schrijvers en cartoonisten bij anderen oproepen.

Maar laten we ook ondubbelzinnig aangeven waar de grens ligt: die ligt bij het opsluiten van dissidente stemmen en elke vorm van geweld en intimidatie.

Het Charlie-debat bleef bovendien vaak blind voor de gevaren die ook uit heel andere hoeken de persvrijheid en vrijheid van meningsuiting belagen, ook in het Westen zelf. Denken we bijvoorbeeld aan de manier waarop de Britse overheid The Guardian behandelde voor haar berichtgeving over het door klokkenluider Edward Snowden gelekte materiaal.

Difference Day wil op 3 mei de journalisten eren die overal ter wereld dag in dag uit risico’s nemen om hun kritische journalistieke dagtaak degelijk en integer te vervullen. Mensen die het risico lopen op jobverlies, op boetes, op gevangenisstraffen, die soms zelfs hun leven riskeren. Difference Day wil ook reflecteren over bedreigingen van de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting en hoe we ons daar als samenleving tegen kunnen wapenen. Persvrijheid en vrijheid van meningsuiting zijn nooit en nergens definitief verworven.

Maar laten we ook ondubbelzinnig aangeven waar de grens ligt: die ligt bij het opsluiten van dissidente stemmen en elke vorm van geweld en intimidatie.

Tegelijk roept Difference Day op om persvrijheid en vrijheid van meningsuiting steeds te contextualiseren en niet te verabsoluteren. Iedere macht heeft tegenmacht nodig. En dat geldt dus ook voor de vierde macht. Elke macht komt immers met verantwoordelijkheid en dient gesteund op humanistische reflexen. Het News of the World-schandaal wees er ons nogmaals op dat de pers niet altijd even zorgvuldig omspringt met haar macht.

Welke eisen kunnen en willen we als samenleving stellen aan onze media als vierde macht? Wat kunnen en mogen we verwachten? Hoe gaan we om met de spanningen tussen persvrijheid en andere individuele en democratische rechten en waarden? Hoe verhoudt persvrijheid zich tot het recht op privacy? Impliceren persvrijheid en vrije meningsuiting het recht op beledigen en stigmatiseren? Wat doen we met de spanningen tussen de commerciële belangen van de media, het algemeen belang en individuele rechten?

Persvrijheid en vrijheid van meningsuiting zijn onmisbaar voor een democratie, maar volstaan niet als ingrediënten voor een gezonde democratie. Integriteit en humanisme zijn eveneens noodzakelijk. De democratie heeft nood aan vrije meningsuiting en persvrijheid, maar ook aan respect voor de mening van anderen en aan respect voor de rechten van elke mens.

Persvrijheid en vrijheid van meningsuiting zijn onmisbaar voor een democratie, maar volstaan niet als ingrediënten voor een gezonde democratie

Brussel is de uitgelezen plek om te reflecteren over de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting. Brussel is als belangrijk politiek en economisch epicentrum ook een journalistieke hoofdstad. Een stad met een geschiedenis als vrijhaven voor kritische denkers en journalisten. Een stad waar veel macht geconcentreerd zit, waar verschillende machten met elkaar in aanraking komen, elkaar gebruiken en met elkaar in de clinch gaan.

Reflectie over persvrijheid en vrije meningsuiting kan zich ook niet langer beperken tot een nationale context, maar moet gebeuren op Europees en internationaal niveau. Ook daarom is Brussel de plek bij uitstek voor Difference Day. Wij hopen dat Difference Day zijn steentje kan bijdragen aan het noodzakelijke debat over persvrijheid en vrijheid van meningsuiting en aan de toekomst van een kwaliteitsvolle, creatieve en kritische journalistiek, in België, Europa en de wereld.

Caroline Pauwels is hoogleraar aan de vakgroep Communicatiewetenschappen van de Vrije Universiteit Brussel en mede-oprichter van het Brussels Platform for Journalism, een samenwerkingsverband tussen de Vrije Universiteit Brussel, de Université Libre de Bruxelles, en de Erasmushogeschool Brussel.

Paul Dujardin is CEO en artistiek directeur van BOZAR.

Difference Day
Op 3 mei 2015 – VN Werelddag van de Persvrijheid – vindt in het Paleis voor Schone Kunsten voor het eerst Difference Day - Europees Gala voor vrijheid van meningsuiting plaats. Difference Day is een organisatie van het Brussels Platform for Journalism – een samenwerkingsverband tussen de Vrije Universiteit Brussel, de Université Libre de Bruxelles, en de Erasmushogeschool Brussel – samen met BOZAR, de Evens Stichting en iMinds. En dat onder de auspiciën van UNESCO en het Europees Parlement.
Difference Day wil bijdragen tot voortdurende aandacht voor persvrijheid en vrije meningsuiting, en uitgroeien tot een jaarlijks evenement waar journalisten, uitgevers, academici, politici, NGO’s en andere stakeholders elkaar ontmoeten om met elkaar in gesprek te gaan en na te denken over strategieën ter ondersteuning van een kwaliteitsvolle, creatieve en kritische journalistiek die haar democratische rol optimaal kan vervullen.