Mercan Dede: Muziek als het geluid van een vallende regendruppel

De Grote Namen van Sufi Night zijn vrijdagavond 30 september geprogrammeerd, terwijl de meer rituele groepen op donderdag aantreden. Zaterdag is het echter volop 2011 in Bozar, met een groep die elektronische trance mengt met akoestische soefimuziek. Dat neigt naar new age, maar Mercan Dede ziet dat niet zo: ‘De gastmuzikanten zijn geen beroemdheden maar onbekende virtuozen, die hun eigenzinnige interpretaties toevoegen aan de muziek die ik maak. Dat levert geen gladde eindproducten op, maar uitdagende creaties die pas af zijn als het publiek erin participeert. Daarom zijn we ook geen band die lange tournee’s maakt en avond na avond een routineus programma afwerkt. Toen de uitnodiging voor het optreden in Bozar kwam, hebben we die wel aanvaard omdat het optreden deel uitmaakt van een ruimer programma rond soefimuziek. Daarbinnen kunnen we de confrontatie aangaan met heel klassieke interpretaties. Tegelijk is er de kans om via workshops tot een diepere uitwisseling over spiritualiteit te komen. En dat in het hart van Europa. Dat konden we toch niet afslaan?’

U maakt hedendaagse soefi-muziek. Waarom die keuze voor een spirituele traditie?

Mercan Dede: Ik herinner me nog het moment dat ik de eerste keer soefimuziek hoorde. Ik was vijf jaar oud en bevond me samen met mijn moeder in een kleine taxi in Istanboel, toen ik op de radio het geluid van de ney [de Turkse rietfluit] hoorde. Ik ben de betovering van dat eerste moment nooit meer kwijtgeraakt. Een paar jaar later zag ik een optreden van de Draaiende Derwisjen en ook dat is me altijd bijgebleven. Voor mij bevonden die derwisjen zich ergens tussen engelen en buitenaardse wezens. Dat waren de eerste twee zaadjes van een interesse die ik later ook muzikaal ging cultiveren.

De soefileraars die ik sindsdien gekend heb, waren allemaal heerlijke mensen. Ik heb dan ook zelf ney leren spelen maar ik beschouw dat niet als een muzikale keuze. Mijn muziek is in toenemende mate een weerspiegeling geworden van mijn innelijke leven. Je vindt die houding trouwens niet alleen terug in het soefisme.

Alle grote religies kennen stromingen die ervan uitgaan dat de waarheid niet buiten maar net binnenin jezelf ligt. Een van mijn leraars zei daarover: ‘Alle vragen die je kan stellen en alle antwoorden die ertoe doen –over God, over het leven, over wat dan ook– moet je niet buiten zoeken, maar in jezelf.’

Die benadering krijgt een hele mooie vorm in de soefimuziek met ney en snaardrum. Ik speel die snaardrum ook omdat ze de verklanking is de harteklop van de mens –de eerste klank die je ooit hoorde toen je nog in de baarmoeder zat. De ney is dan weer de adem die het leven mogelijk maakt. Met die twee basiselementen –adem en harteklop– zoek ik de weg naar de essentie. En dat krijgt vorm in de muziek die ik maak.

Turkse soefimuziek, zoals die van Kudsi Erguner, is altijd heel sereen en kalmerend. Is dat omdat de ziel van die muzikanten zonder twijfel of agressie is?

Mercan Dede: We worden omringd door oorlogen, geweld en verwrongen relaties en realiteiten. Het soefisme helpt je beseffen dat die scheefgetrokken werkelijkheden van buitenaf komen en dat je die alleen kan overwinnen als je ze met een serene geest benadert. Essenstieel is dat de mens beseft dat hij geen afgescheiden entiteit is, we zijn allemaal één en verbonden. Grenzen tussen landen, gemeenschappen en mensen zijn onbetekenend als je de werkelijkheid van binnenuit benadert. De sereniteit waarnaar je verwijst is van cruciaal belang om opnieuw de harteklop van het leven te kunnen horen, een geluid dat we door al het lawaai dat ons leven omgeeft niet meer opmerken. De schoonheid van een vallende regendruppel, dat moet te horen zijn in de muziek die ik maak.

De muziek is dus niet louter spiegel van de ziel, ze is ook een afspiegeling van de aspiraties van de muzikant?

Mercan Dede: Inderdaad. Het is via de muziek dat we erin slagen om innerlijk en buitenwereld met erlkaar te verweven. De draaiende derwisjen, bijvoorbeeld, dansen met een arm naar boven en de andere arm naar de aarde gericht. Zij worden daardoor transformatoren of geleiders van energie die vrede, vergeving en sereniteit voortbrengen. De fysieke beweging is een spirituele oefening. Zoals het miniskule elektron of de kleinste pixel meedraait in de beweging van het melkwegstelsel en het hele universum.

Dat klinkt allemaal bijna bovenaards. Tegelijk gebruikt u elektronica, elektrische gitarn en andere instumenten of productiemethodes die uw muziek heel erg aarden in de 21ste, gemondialiseerde eeuw.

Mercan Dede: Ik ben heel erg geïnspireerd door het werk van Rumi, de grote soefischrijver uit de 13de eeuw. Hij schrijft ergens dat het verhaal van gisteren in het verleden ligt en dat het verhaal van vandaag telkens opnieuw geschreven moet worden. Met andere woorden: je moet niet herhalen wat al gezegd is, kom met iets nieuws, voeg iets toe. Dat betekent ook dat je een hedendaagse taal moet gebruiken, want je spreekt niet tot het verleden maar tot de mensen die vandaag leven. Elektronische muziek is zo’n taal die mij in staat stelt connecties te maken met jongeren van overal. In 1990 experimenteerde ik als deejay met het mixen van neymuziek en elektronische trance, en het sloeg in als een bom. Het creëerde een volkomen nieuwe energie op de dansvloer. Dat was voor mij het moment waarop ik Rumi’s uitspraak begon te begrijpen.

Dat is een heel ander standpunt dan de doctrinaire houding van veel salafisten, die vernieuwing zien in termen van corruptie in plaats van connectie.

Mercan Dede: De mogelijkheid om de dingen altijd weer in een nieuw licht te zien en in nieuwe vormen te beleven en door te geven, dat is toch wat ons als mensen doet leven? Een mens is geen nostaligisch wezen maar een toekomstbouwer. Dat betekent niet dat ik het verleden afwijs. Er is continuïteit in de geschiedenis en in het denken. De weg die vandaag gebouwd wordt, behoort ook aan de volgende generatie. Daarom blijf ik Rumi ook lezen. Maar tegelijk lees ik ook quantumfysica. Beide extremen helpen mij verwonderd te zijn over de schoonheid van het universum en het leven.

Toch lijkt er op heel wat plaatsen en in verschillende religies een tendens te zijn bij jongeren om vernieuwing af te wijzen ten voordele van een terugkeer naar een letterlijke lezing van heilige teksten of oorspronkelijke tradities.

Mercan Dede: De jongere generaties hebben een enorme verantwoordelijkheid in deze snel en fundamenteel veranderende tijden. Het is waar, ze groeien op in een wereld van oorlog en verwoesting, maar tegelijk hebben ze een unieke kans om een nieuw bewustzijn te creëren dat de wereld zal herscheppen. Het is toch hoopgevend dat Rumi de voorbije decennia tot de meest vertaalde auteurs behoort in Noord-Amerika.

Ik vraag wel eens aan al die westerse adepten waarom ze zo gefascineerd zijn door zijn literatuur. Het eerste antwoord is meestal dat de lezing van Rumi zo hedendaags aanvoelt, alsof hij vanuit het verleden al antwoorden geeft op onze actuele vragen en uitdagingen. Hij zit nu eenmaal niet opgesloten in een geïnstitutionaliseerde godsdienst, maar spreekt vanuit en over de menselijke natuur. Hij verbindt culturen en gelovigen en komt uiteindelijk terecht waar ook de wetenschap ons brengt: bij de vaststelling dat we allemaal één zijn en uit één materie voortkomen. Dat maakt hem zo universeel en hedendaags.

Het is toch vreemd dat soefisme aan populariteit wint in het Westen terwijl het onder vuur ligt in de islamitische wereld.

Mercan Dede: Ik ben niet zo zeker dat het soefisme achteruit gaat in het Oosten, maar het is zeker aan een opgang bezig in het Westen. Er is een Turks spreekwoord dat zegt: ‘Een kaars verlicht niet zichzelf maar haar omgeving’. In die zin is het niet verwonderlijk dat het soefisme vandaag minder opvalt waar het ontstond, terwijl de nieuwe aandacht ervoor in het Westen juist wel aandacht trekt.

Maar ook de islamitische wereld verandert diepgaand. Toen ik zestien jaar geleden voor het eerst werkte met vrouwelijke derwisjen, kreeg ik van vele kanten scherpe kritiek. Idem voor de eerste keer dat ik ney gebruikte voor een optreden op een jazzfestival. Intussen sijpelt de kerngedachte van het soefisme steeds meer door en beseffen steeds meer mensen dat de verschillen tussen mannen en vrouwen artificieel zijn. Alleen al in Turkije zijn er nu een twaalftal gemengde soefigroepen. In Palestina zijn er rap- en hiphopgroepen die Arabische en zelfs islamitische teksten brengen. In heel het Midden-Oosten is er die omwenteling die een nieuwe taal zoekt om het oude besef van verbondenheid uit te drukken.

U gelooft dus niet dat Turkije onder de AK Partij van Erdogan afdrijft in de richting van een islamitisch fundamentalisme?

Mercan Dede: Absoluut niet, neen. Ik behoor tot geen enkele beweging of partij, maar iedereen die Turkije de voorbije twintig jaar gekend heeft, ziet de verschillen op het vlak van democratie, vrijheid van meningsuiting of organisatie, op het vlak van geloofsbeleving. Het is waar dat de huidige regering wortels heeft in de islamistische beweging, maar in realiteit zie je hoe het Turkse middenveld, met onder andere milieu-, mensenrechten- en homobewegingen, vandaag veel meer ruimte heeft om te ageren dan twintig jaar geleden. Het feit dat de regering het leger politiek kortwiekt, draagt bij tot de versterking van de democratie. De paranoia over de evolutie van Turkije is gebaseerd op gebrek aan kennis van de reële veranderingen die plaatsvinden.

U vindt de bezorgdheid in het Westen niet geloofwaardig?

Mercan Dede: Het lijkt me allemaal meer te maken te hebben met de obsessies van na 11 september, waarbij het hoofddoek van de vrouw van de eerste minister belangrijker is dan de groeiende democratie of de toegenomen rechten voor minderheden. De dubbelzinnigheid van het Westen wordt nog eens geïllustreerd door de twijfelende houding van het Westen tegenover de vraag van de Palestijnen om volwaardig lid te worden van de Verenigde Naties. Enerzijds ziet het Westen zichzelf als de boodschapper die iedereen democratie brengt, anderzijds wil het niet eens meewerken aan het bevrijden van een volk dat al meer dan zestig jaar in de grootste openluchtgevangenis van de geschiedenis woont. Er moet nog veel geheeld worden in deze wereld.

Sufi Night van 28 september tot 1 oktober in Bozar. Zie www.bozar.be