"Nooit vrede rond Grote Meren zolang Kagame aan de macht is"

Congo heeft een grote kans gemist in 1996 doordat de charismatische generaal Marc Mahélé werd vermoord, vertelt ons Kayumba. Laurent Desiré Kabila was voor ons maar een tijdelijke overgangsfiguur en we hadden meer vertrouwen in Mahélé. Bosco Ntaganda, de huidige sterkhouder van Kagame in de Kivu’s is een misdadiger, voegt Patrick Karegeya daar aan toe. De Rwandofone bevolking van de Kivu’s is niet gelukkig met de huidige gang van zaken en dat zal Kagame zuur opbreken. ‘De internationale gemeenschap weet erg goed wat er achter de schermen in Rwanda en in Congo gebeurt maar reageert niet. Dat is misdadig! Als deze sluimerende vulkaan binnenkort ontploft, zullen de buitenlandse diplomaten moeilijk kunnen beweren dat ze niet op de hoogte waren.’

Toch vinden de meeste buitenlandse diplomaten dat jullie een beetje te hoog van de toren blazen. Eentje daarvan vertelde me dat de contacten met de Rwandese regering weliswaar erg moeilijk verlopen maar dat Rwanda wel een sterke rots is geworden in de branding van een wel erg woelige Afrikaanse zee.

Patrick Karegeya: Dat is een makkelijke uitspraak. En weet je waarom deze diplomaat de contacten met Rwanda zo moeilijk vindt? Waarschijnlijk omdat hij héél goed beseft dat er tussen de schijn en de werkelijkheid een hemelsbreed verschil ligt. Hij durft dat alleen niet openlijk toegeven.

De Amerikanen en de Engelsen staarden zich inderdaad een tijdlang blind op de discipline en de aanpak van het nieuwe regime in Kigali. Kagame levert ook braafjes troepen voor de Afrikaanse vredesmacht in Darfur, hij maakt van Rwanda een Engelstalig modelstaatje en werpt zich op als de grote verdediger van Amerika in de strijd tegen het moslimterrorisme. Maar er zitten nu al barstjes in zijn constructie.

Onlangs gaf het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken toe dat de mensenrechten in Rwanda met voeten worden getreden. De Belgen, de oude kolonisatoren, houden zich wijselijk op de vlakte in deze discussie maar weten verrekt goed wat er speelt. Eén en ander heeft ook te maken met de situatie in Congo: de grote mogendheden weten allemaal dat Kagame vrij spel heeft in de Kivu en ze willen hem niet provoceren. Geloof me maar dat ze erg goed weten wat er achter de schermen gebeurt. En ik vind het misdadig dat ze daar niet gevatter op reageren.

Hoe analyseren jullie Kagame’s Congo-politiek?

Patrick Karegeya: Eén zaak is duidelijk: er zal nooit vrede zijn in het Gebied van de Grote Meren zolang Kagame aan de macht blijft. Zijn bedoeling is duidelijk: de beide Kivu’s controleren en uitzuigen. Kabila weet dat hij zonder de steun van Kagame het oosten van Congo niet kan controleren. Of beter gezegd: de buitenwereld de indruk geven dat ie er nog de baas is. Want de hele economie van de Kivu’s is op Rwanda, Oeganda en Tanzania georiënteerd. Alles wordt er gestuurd door aanhangers en medewerkers van Kagame. Eerst via de rebellenbeweging RCD (‘Rassemblement Congolais pour la Démocratie’) , later door Laurent Nkunda en nu door Bosco Ntaganda.

De belangrijkste milities in het oosten van Congo worden bijna allemaal uitgerust en voorzien van wapens door Kigali. Ze gaan daarbij op een erg opportunistische manier te werk: de militiechefs moeten naar Kagame luisteren en mogen zelf niet al te ondernemend worden. Zij die naast hun schoenen beginnen te lopen, worden opzij geschoven. Kijk maar naar wat er met Laurent Nkunda gebeurd is. Nkunda werd te bedreigend voor Kabila en dreigde de hele Kivu in te palmen: Kagame kon dat niet laten gebeuren.

Nkunda stabiliseerde de Kivu’s. Toen de man te sterk werd en de VN haar bezorgdheid daar over uitte, schoof Kagame hem gewoon opzij en werd ie vervangen door Bosco Ntaganda. Vroegere medestanders van Nkunda die zich weigeren aan te sluiten bij Ntaganda werden vervolgd en vermoord. Zo heeft Kagame de zaak van de Congolese Banyarwanda verkocht aan Kabila. Daarom is de overgrote meerderheid van de Congolese Hutu’s en Tutsi’s Kagame vijandig gezind. Dat gaat hem in de toekomst zuur opbreken.

Joseph Kabila zal in de Kivu niet meer de fout maken die zijn vader maakte. Papa Kabila begon in ’97 de Hutu-extremisten terug te bewapenen om Rwanda te destabiliseren. Dit resulteerde in een nieuwe aanval van het RPF in Kitona die vader Kabila bijna zijn kop kostte. Hij kreeg op de valreep nog steun van de Angolezen.

Voor de doorsnee Congolees is het onaanvaardbaar dat Rwandezen in het oosten van Congo de plak zwaaien en ik kan dat begrijpen. Terugkomen op de oude grenzen van voor de kolonisatie is immers niet realistisch. Maar zoals de zaken er nu voor staan, kan Kabila voor zijn eigen achterban en voor de internationale gemeenschap tenminste nog de schijn ophouden dat het oosten nog steeds deel uitmaakt van Congo. De man staat echt zwak en net als Kagame moet hij zich verlagen tot gesjoemel om de verkiezingen te winnen.

Geloof me, geen enkele sterkhouder in Kigali heeft enig respect voor deze jongeman. Kagame pist hem voortdurend op zijn kop en Kabila kan hem daar alleen maar voor bedanken.

Door ons ervan te beschuldigen dat we samenwerken met het FDLR hoopt Kagame ook dat we ons daarmee de wrevel van de Congolese Tutsi’s en Hutu’s op de hals halen. Maar die weten wel beter.

De Banyamulenge, de Tutsi’s van Zuid-Kivu, leven al eeuwenlang op gespannen voet met het centrale gezag in Rwanda. En de Masisi-Tutsi’s hebben hun lesje nu ook opnieuw geleerd. Wist je dat de meest geharde strijders van het vroegere RPF momenteel ondergedoken leven in de Kivu-provincies? Ze hielpen destijds Rwanda bevrijden maar kregen stank voor dank. En ze bevrijdden ook Congo van Mobutu.

Voor hen is het een doorn in het oog dat een gangster als Bosco Ntaganda het momenteel in hun regio voor het zeggen heeft. Vergeet niet dat de meeste Congolese Tutsi’s nog altijd veel familie hebben in Rwanda en dat ze daar hun moedertaal, het Frans, niet eens meer mogen spreken. Franstalige soldaten worden ook gediscrimineerd in het Rwandese leger. Dat zet ook veel kwaad bloed.

Wist je dat de beste troepen van de vroegere ‘Mouvement pour la Libération du Congo (MLC) van Jean-Pierre Bemba Banyamulenge waren? Deze jongens maakten vroeger deel uit van het RPF maar voelden zich niet thuis in Rwanda. Ze keerden terug naar Congo en velen belandden daar in het huurlingendom. Ze maakten het erg bont in de Centraal-Afrikaanse Republiek en dat is meteen ook de reden waarom Bemba vandaag in de gevangenis zit in Den Haag. Maar deze ‘verloren’ bataljons maken nu deel uit van het Congolese leger. Deze soldaten voelen zich bedrogen en misbruikt en als er zich morgen iemand aandient die hen een betere toekomst garandeert, zullen ze ook opnieuw naar de wapens grijpen. En het wantrouwen tegen het centrale Tutsi-gezag in Kigali werd hen met de paplepel toegediend.

Kayumba Nyamwasa: Congo heeft een grote kans gemist in 1996 doordat de charismatische generaal Marc Mahélé werd vermoord. Voor ons was deze generaal de gedoodverfde opvolger van Mobutu. Hij was de enige opgeleide en gedisciplineerde generaal in het Congolese leger.

We kenden mekaar erg goed: als vertegenwoordiger van het RPF ging ik regelmatig op bezoek bij Mobutu en zo kwam ik met hem in contact. De manier waarop hij een einde maakte aan de plunderingen in 1991 en 1993 dwong ons respect af. Hij was één van de weinige figuren die door alle Congolezen gerespecteerd werd. Toen we in 1991 Rwanda voor de eerste keer binnen vielen, stuurde Mobutu meteen speciale eenheden om het kleine en slecht uitgeruste Rwandese leger te helpen. Ze werden aangevoerd door Mahélé. Door mijn toedoen kon de generaal Mobutu overtuigen om deze speciale eenheden terug te trekken uit Rwanda.

Laurent Kabila was voor ons maar een tussenoplossing. Eens hij in Kinshasa zou arriveren, zouden we hem vervangen door Mahélé. Maar de generaal werd vermoord door één van de zonen van Mobutu. We hadden hem gevraagd om onder te duiken en het juiste moment af te wachten om de macht van Kabila over te nemen maar hij weigerde zijn post te verlaten. Héél spijtig! Indien Mahélé nog geleefd zou hebben, zou Kagame nooit over de ruggen van de Congolezen kunnen wandelen.

Ik ken bijna alle traditionele chefs in de Kivu-provincies en ik weet dat ze erg ontevreden zijn over de huidige gang van zaken. Congo leeft vandaag de dag op een even grote vulkaan als Rwanda. Er is maar een klein vonkje nodig om die terug te laten ontploffen.

Jullie vluchtten destijds naar Oeganda en werden daar geholpen door verschillende officials. Het Rwandese leger raakte al een paar keer slaags met het Oegandese leger in Congo. Maar momenteel bakken Museveni en Kagame opnieuw zoete broodjes met mekaar.

Patrick Karegeya: Da’s juist! Voor een buitenstaander zijn de relaties en de spanningen tussen de Rwandezen en de Oegandezen vaak onbegrijpelijk. Maar noteer alvast wel dat Oeganda een zekere vorm van persvrijheid kent en dat oppositiepartijen er vrij kunnen ageren.

Het is echter een feit dat president Museveni erg lang aan de macht blijft. We maakten vroeger allemaal deel uit van Museveni’s leger en tot in het begin van de jaren negentig dacht iedereen dat wij Oegandezen waren. We hebben er allemaal familie en wapenbroeders. Museveni was vroeger als een vader voor ons.

Paul Kagame stond vroeger aan het hoofd van Museveni’s inlichtingendienst en kent het land bijna even goed als Museveni zelf. En wij hebben er ook onze contacten. Museveni en Kagame kregen ruzie met mekaar over de Congolese kwestie. Het heeft allemaal ook te maken met hun ego’s: ze willen zich beiden profileren als belangrijkste leider van de regio en er spelen natuurlijk ook economische belangen mee.

Maar Kagame stak de Oegandese president het mes in de rug toen hij één van zijn kolonels in Kisangani het bevel gaf om Oegandese troepen aan te vallen. Sindsdien is het nooit meer goed gekomen tussen die twee: Kagame financiert in Oeganda oppositiepartijen -en kranten. Museveni laat dit oogluikend toe. Kigali zet het regime in Oeganda ook onder druk om de alsmaar toenemende stroom van Rwandese vluchtelingen tegen te houden.

Het klopt dat zowel Kayumba als ikzelf via Oeganda naar het buitenland konden vluchten. Maar ik ga echt niet zeggen wie me daarbij hielp en welke vluchtroute ik gebruikte. Museveni moet het slim spelen want Kagame kan hem stokken in de wielen steken. Daarom heeft hij een paar maanden geleden Kerstmis gevierd met Kagame en daarom gaan ze nu geregeld bij mekaar op bezoek. Kagame mag er dan prat op gaan dat hij familie heeft in Oeganda. Wij hebben dat ook!

Kayumba Nyamwasa: Da’s juist! Wij hebben ook veel steun in Oeganda. Toch is het onaanvaardbaar dat Rwandese opposanten en vluchtelingen totaal niet beschermd worden door de Oegandese overheid. De wil is er wel maar een politieman die al maandenlang zijn salaris niet meer ontvangen heeft, is vlug omgekocht.

De lui die mij vorig jaar neerschoten in Zuid-Afrika zijn ook gewone huurmoordenaars. Ik keek de man die me neerschoot recht in de ogen: hij was niet geëmotioneerd en voor hem was dit een doodnormale klus. Voor geld doen mensen veel en in Afrika heeft iedereen geld nodig.

Erger is wel dat de Rwandese veiligheidsdiensten landgenoten onder druk zetten om te spioneren en hun eigen vrienden en familieleden te vergiftigen. Dit is misdadig! De Interahamwe deden dat in 1994 ook: zij die weigerden deel te nemen aan de slachtpartijen werden zelf vermoord. De geschiedenis herhaalt zich maar niemand had kunnen denken dat dit al zo vlug zou gebeuren.

De auteur publiceert dit artikel onder pseudoniem om familie en vrienden in Rwanda niet in problemen te brengen.