Over de zin en waanzin van het Inga-dammencomplex

De Congo rivier, waar Joseph Conrads hoofdpersonage Marlow in Heart of Darkness de pure waanzin van het verlichte kolonialisme ontdekte. Plaatselijk wordt deze rivier de Nzadi, “de rivier die alle rivieren opslokt”, genoemd. Elke seconde stort deze watertitaan 4200 kubieke meter water in zee. In de jaren zeventig en tachtig bouwde de DR Congo twee hydro-elektrische dammen in deze rivier. Deze dammen kregen de naam Inga 1 en 2, en liggen in de buurt van de stad Matadi, ongeveer 300 km stroomafwaarts van de hoofdstad Kinshasa.

Deze twee dammen werden gebouwd met financiële steun van de Wereldbank. Maar door slijtage en verwaarlozing werken deze twee op slechts 40 procent van hun capaciteit. Meer recent zijn de plannen opgedoken waar men een derde dam, de Inga 3 wil bouwen. Deze dam zou dienen als een voorloper voor het uiteindelijke hoofdproject, de “Grand Inga”. Wellicht de grootste dam ter wereld, met tweemaal de capaciteit van de Drieklovendam in China. Een titaan van staal en beton met een theoretisch vermogen van 40.000 megawatt. Volgens de Wereldbank zal deze dam alleen al in staat zijn “om elektriciteit te leveren aan 500 van de 900 miljoen Afrikanen”.

Maar wie zal de kosten voor dit project dragen? En wie zal de voorgangers, Inga 1 en 2, repareren? Uit het rapport van Dr. Anders Lustgarten blijkt dat de Wereldbank en andere Internationale Financiële Instellingen (IFI) van plan zijn om de Afrikaanse elektriciteit via een enorm lange hoogspanningskabel naar de Europese markten te exporteren. En dit zou gebeuren met publiek belastingsgeld onder het mom van “ontwikkelingshulp”. Dr. Lustgarten doet, samen met de ngo-coalitie Counter Balance, onderzoek voor het Bretton Woods Project dat de activiteiten van de Wereldbank en andere IFI’s in vraag stelt.

Uw rapport vermeldt plannen om de elektriciteit van het Inga-dammencomplex naar Europa te exporteren. Waar baseert u dit op? Hoe wordt dit gefinancierd?

Dr. Anders Lustgarten: Het prijskaartje van dit project (ongeveer 100 miljard dollar) kan op twee manieren aangepakt worden. Een eerste mogelijkheid is dat de DR Congo zich nog veel dieper in de schulden stort, wat ik onwaarschijnlijk acht. De DR Congo valt vandaag namelijk onder het initiatief voor Arme Landen met een Hoge Schuldenlast. De andere mogelijkheid is dat de elektriciteit op de Europese energiemarkten verkocht wordt. Er is ook sprake van een Zuid-Afrikaanse hoogspanningslijn, maar als de Zuid-Afrikanen dit konden betalen, dan hadden ze de dam al gebouwd. De input voor dit project zal vooral moeten komen vanuit Westerse instellingen, ik zie gewoon geen andere manier om de kosten te dekken.

Wat is het aandeel van de Wereldbank hierin? Een rapport van de Wereld Energieraad (WEC) uit 2007 vermeldt expliciet de mogelijkheid om Afrikaanse energie van DR Congo naar Zuid-Europa te exporteren. Waarom gaat deze exportlijn dan niet gewoon door de Straat van Gibraltar? Waarom door Egypte?

Je moet weten dat deze projecten nooit van nul opgestart worden. Deze plannen maken allemaal deel uit van verschillende lagen uit verschillende tijdstippen in het koloniale verleden. Een van die lagen was bijvoorbeeld de “Egyptische Connector”, een exportplan waar Egypte en de DR Congo in de jaren tachtig mee begonnen zijn. Ik vermoed dat dit plan daar ergens zijn oorsprong vindt. Europa is bezig met verschillende energieplannen tegelijk, en legt daarbij een enorme infrastructuur aan. Zo is er de Medgaz-pijplijn, die van Algerije naar Spanje loopt om Afrikaans gas over te brengen. Verder heb je de Nabucco-pijplijn en de Trans-Sahara pijplijn. Er wordt dus een hele serie aan infrastructuur gebouwd. 

Er wordt gespeculeerd dat er een betere energie en elektriciteitsinfrastructuur in het oostelijk deel van het Middellandse Zeegebied ligt. Waar je ook rekening mee moet houden is dat Egypte, voor de recente revolutie, eigenlijk een Westerse voorpost was. Het gebied was politiek gezien veel stabieler dan pakweg Marokko. Deze dingen zijn altijd in beweging. Deze projecten zijn zo ongelooflijk, omdat ze zo groot en speculatief zijn. In het rapport vergelijk ik het project met een goudkoorts. Het heeft dat El Dorado element.

De Wereldbank heeft enorme fondsen in het herstel van de Inga 1 en 2 (de bestaande twee dammen) gepompt. Er wordt ook gesproken over de bijdragen voor Inga 3 en uiteindelijk de Grand Inga. Wat zegt de Wereldbank over de export van deze energie naar de Europese markt? 

De Wereldbank springt er relatief voorzichtig mee om. Nu hebben ze het vooral over Inga 3, waarvan de inkomsten dan zullen worden gebruikt voor de aanleg van de Grand Inga. De Afrikaanse Ontwikkelingsbank (ADB) heeft het wel expliciet over de exportlijn naar Europa. Zij heeft studies laten uitvoeren om de elektriciteit van het Ingacomplex te exporteren via de “noordelijke snelweg”. Dit is een hoogspanningskabel die zou lopen door het evenaarswoud van Congo-Brazzaville en de Centraal-Afrikaanse republiek, via Darfur, Soedan en de Sahara naar Egypte en dan onder de Middellandse Zee door naar Europa. In totaal zou die ongeveer 5800 km lang zijn. De ADB beweert dat dit haalbaar is. Hun documenten vermelden wel enkel een export naar Noord-Afrika. Het gedeel dat moet zorgen voor de export verder naar Europa is uit het rapport gelaten. 

Uw rapport vermeldt dat deze exportplannen meteen de kans voor een lokaal elektriciteitsnetwerk uitsluiten. Wat is het standpunt van de Congolese regering hierin? 

Ontwikkelingshulp is eigenlijk een samenwerking tussen Noordelijke en Zuidelijke elites. De Congolese regering is enorm geïnteresseerd in de massa-export van elektriciteit. En samen met hen ook vele andere Afrikaanse leiders, die critici van het Ingacomplex meteen afschilderen als neo-kolonialistisch.

De Afrikaanse leiders begrijpen niet waar de energie concreet naartoe zou gaan. De interesses van de Congolese elite en de noden van het Congolese volk staan al haaks op elkaar sinds de oprichting van het land. Zo is de Congolese regering van plan om het nationale elektriciteitsbedrijf Société Nationale d’Electricité (SNEL) te privatizeren. Het is dus uitgesloten dat de doorsnee Congolees ook maar iets van elektriciteit zal zien. De enige manier waarop zoiets zou lukken is wanneer een publieke financier bepaalde humanitaire voorwaarden zou stellen.

Is dit exportproject technisch gezien eigenlijk haalbaar? 

Deze kabel is drie keer langer dan om het even welke andere kabel in de wereld. Ik ben geen technisch expert, maar dit is simpel gezegd nooit eerder gedaan. De Chinezen experimenteren nu met een wisselstroomkabel die naar verluid 2000 km lang is. Door deze wisselstroom is het makkelijker om deze kabel aan te sluiten op eventuele regionale elektriciteitsnetwerken. Je moet dan ook de stroom niet op de site zelf gaan omzetten (de waterkrachtturbines van een dam wekken elektriciteit op in wisselstroom).

Maar het gaat hier om een gelijkstroomkabel. De langste gelijkstroomkabel in de wereld is de Inga-Kolwezilijn (1800 km), die nooit echt naar zijn volledige capaciteit gewerkt heeft. Het ding gaat enorm vaak stuk en het reparatiebudget is al vier keer zo groot als eerst gedacht (naar verluid bijna 1 miljard dollar in totaal). Dus, het idee dat men zomaar een noordelijke exportkabel kan bouwen die zonder problemen zal werken, is absurd. Dan hebben we het nog niet over de ecologische en sociale impact van een dergelijk project. 

Wat is de vermoedelijke ecologische impact van dit dammencomplex?

Daar heb ik het in mijn rapport nog niet echt over gehad. De ecologische impact van een dam op die schaal zou globaal zijn. Ik heb met heel wat ingenieurs en oceanologen gepraat. Om te beginnen zou een dam van die schaal een stuwmeer vereisen dat groot genoeg is om Kinshasa blank te zetten. Toen de Chinezen de Drieklovendam bouwden, onteigenden ze hiervoor ongeveer anderhalf miljoen mensen. De bouw van de Akosombo-dam in Ghana zette ongeveer vier procent van Ghana’s landmassa onder water. Deze “Grand Inga” is drie keer zo groot als deze dammen. Dus als je het over dit project hebt, dan heb je het ook over het creëren van een stuwmeer met een monsterlijke omvang.

Ten tweede zou alles 50 km stroomopwaarts vergiftigd worden. Er is zodanig veel sediment, afzetting en gesteente in de Congo rivier dat een dam enorm snel verstopt zou raken. De geschiedenis van om het even welke hydro-electrische dam zal je vertellen dat ze enorm snel verstoppen en het lokale ecoysteem vergiftigen. Dus zou alles tot 50 km stroomopwaarts gewoon kapotgaan. 

Ten derde is er de onderwaterkloof die gevormd wordt bij de monding van de rivier. Omdat de Congo rivier zo groot is wordt het water aan de monding met een enorme kracht uitgespuwd. Dit heeft een onderwaterkloof van meer dan 160 km lang uitgeschuurd. Deze kracht zorgt er ook voor dat het water zich in een waaier van meer dan 300.000 vierkante kilometer in de oceaan verspreidt. Toen wetenschappers een zeebodemstaal namen, ongeveer 150 km van de kust en 4 mijl diep, vonden ze Congolese rivierbladeren! Deze monding is de tweede grootste “carbon sink” ter wereld. Een impact op deze rivier zal ongetwijfeld wereldwijde gevolgen hebben, maar bijna niemand heeft hier al aan gedacht. Wanneer je water door een dam stuwt, komt het er aan de andere kant zuurstofloos en sedimentloos uit. Dit verandert alles. Je hebt het dus niet over een “gewoon” regionaal ecosysteem, maar over een globaal ecosysteem.

Hier zijn verschillende Internationale Financiële Instellingen (IFI’s), zoals de Wereldbank en de Europese Investeringsbank (EIB) mee gemoeid. Doen deze instellingen hier dan geen onderzoek naar?

Hoe groter iets wordt, hoe meer het “El Dorado” wordt. Wanneer je het over een project van deze omvang hebt, heb je het niet meer over enkel ontwikkelingshulp. Het gaat om prestige. Het gaat om energieproblemen, energienoden en energieveiligheid. Het is die zoektocht naar de “magic bullet”, het ene wondermiddel dat alle problemen zal oplossen.

Als je kijkt naar de projecten waar de Wereldbank achter zit, zul je merken dat het bijna altijd gaat om de transfer van publieke middelen in private handen. Zeker de EIB, die steunen bijna uitsluitend de private sector. Ze praten wel over de gewone mensen toegang tot elektriciteit geven, maar dit klopt gewoon niet. Zij helpen mee aan de bouw van een sterk gecentralizeerde, buitenlands gecontroleerde, private vorm van elektriciteitsproductie. Dus dit gaat helemaal niet meer om de noden van de gewone bevolking.

Dit is zowat mijn grootste probleem met het discours rond ontwikkelingshulp. Dit alles gebeurt onder het mom van ontwikkeling en om het leven van de gewone mensen beter te maken. En alles wat de Wereldbank en de EIB doen, ook al beseffen ze het zelf niet, doet precies het omgekeerde. Ik denk niet dat ze zelf de gevolgen van hun daden snappen. Zij zien het relatief simpel. We hebben nood aan economische groei. Hiervoor heb je de private sector nodig. Om de private sector aan boord te krijgen moet je die stimuleren en hen een kans geven om winst te maken.

Er zijn mensen die al 40 jaar onder de Inga-Kolwezi hoogspanningslijn wonen die nog nooit een vonkje elektriciteit gezien hebben. De Wereldbank heeft het herstel van de Inga-Kolwezilijn al vier keer gefinancierd en er is nog nooit iets naar de gewone bevolking gegaan. Waarom denk je dan dat, bij een veel groter project met veel meer internationale druk, de noden van de gewone mensen hoger op de agenda zullen staan?

Even over de bestaande projecten: worden de Inga 1 en 2 nog steeds gefinancierd door de Wereldbank?

Jazeker. In 2002 heeft de Wereldbank 166 miljoen dollar uitgerekend om die te herstellen. Sindsdien heeft de Wereldbank er ongeveer 770 miljoen dollar ingepompt. Nu willen ze er nog eens 400 miljoen dollar insteken. En die twee dammen werken nog altijd niet zoals het hoort!

En dat is enkel nog maar voor Inga 1 en 2. De Wereldbank heeft bijna een miljard dollar uitgegeven om de Inga-Kolwezi hoogspanningslijn te herstellen, en deze werkt ook nog altijd niet zoals het hoort. Toen ik de site in 2009 bezocht waren de werknemers voornamelijk bezig met het telen van groenten. De hoogspanningslijn was uitgeschakeld. Het was bijna niet te geloven. Dit is een project waar al meer dan 40 jaar over gepraat werd. Het werd jarenlang vermeld in talloze gesprekken door belangrijke zakenlui in maatpak en knappe Powerpointpresentaties. En wanneer je het ding dan uiteindelijk gaat bezoeken, zie je letterlijk drie bouwvallige schuren, zonder computers en vooral veel geiten.

Waar gaat dit geld dan naartoe?

Dat vind ik een van de moeilijkere vragen om te beantwoorden. Men probeert de schuld altijd te schuiven op de lokale corruptie. Ik kan niet ontkennen dat dit voor een deel klopt, maar wat men uit het oog verliest is dat een enorm deel van dit geld naar private contracten gaat, voor werk dat niet gedaan wordt, of voor kosten die massaal werden opgeblazen door Publieke Private Partnerschappen (PPP’s). Eigenlijk heb je te maken met twee soorten corruptie. Enerzijds is er de zakkenvullerij. Maar anderzijds is er een soort van geïnstitutionaliseerde systematische corruptie in de vorm van PPP’s. Eigenlijk is dit een afgelijnde corruptie met regels.

Vorig jaar, in april, kondigde de Wereldbank aan dat ze haar financiering voor Inga 1 en 2 zou uitstellen met drie jaar. Intussen is dit uitgesteld tot 2016. Maar op 28 juni stemt de Werelbank over een extra lening van 283 miljoen dollar aan dit project. Hoe verklaart u dit?

(lacht) Wat je verwacht is een zekere logica van de Wereldbank. Verander het woord ‘ontwikkeling’ door ‘neo-kolonialisme’ en het begint al iets duidelijker te worden. Kijk naar de laatste twee presidenten van de Wereldbank: Paul Wolfowitz (2005 – 2007) en Robert Zoellick (2007 – heden). We gaan heel duidelijk van natiegerichte interesses en noden naar corporatiegerichte interesses en noden. 

Een van de concepten waar ik al langer aan werk is het idee van de energiemarkten. De energie kan naar zogenaamde ‘spotmarkten’ gaan, het hoeft niet noodzakelijk direct naar Europa te gaan. Het kan makkelijk in spotmarkten geplaatst worden en dan verkocht worden aan de hoogste bieder, zoals men nu doet met olie. Dit is een van de redenen waarom je zulke enorme schommelingen in de olieprijzen hebt. Men plaatst olie in tankers en wacht dan op het goede moment om die te verkopen. Hierbovenop heb je dan derivatieven, en derivatieven op deze derivatieven. Ook die zijn op hun beurt ook weer grondstoffen voor speculatie.

De EU is wanhopig op zoek naar interne energiemarkten. Ze proberen hetzelfde in Zuid-Afrika te doen. Hiervoor heb je energie “grondstoffen” nodig. Het is een beetje zoals de hypotheken. Je hebt mensen nodig die je hypotheken opkopen zodat je een inkomstenstroom hebt om mee te werken. Eigenlijk is de energiemarkt de nieuwe hypotheekmarkt.

Lees hier de Nederlandse vertaling van Dr. Anders Lustgarten’s rapport: ‘Conrads nachtmerrie. De grootste dam ter wereld en het duistere hart van ontwikkeling’.

In een nog te verschijnen MO*artikel krijgt u een visuele voorstelling van het Inga-dammenproject, samen met een uiteenzetting van de rol van de IFI’s.