Recht in uitgesteld relais

Over knutselaars, investeerders en regelmakers

Die ontwikkeling doet zich niet in een theoretisch vacuüm voor, maar ontstaat in en uit zeer specifieke maatschappelijke contexten. Bij die ontwikkeling zijn verschillende actoren actief, mensen en groeperingen die zich tot elkaar verhouden en er belangen op na houden.

Zo zijn er de mensen die op bepaalde momenten iets in elkaar knutselen dat achteraf het embryo van een technologische innovatie blijkt te zijn. Meestal doen ze dit omdat ze willen zien waartoe ze in staan zijn. Hun belangen zitten vooral in de creatie zelf.

Dan zijn er de mensen met geld die sneller dan anderen toepassingsmogelijkheden en bijhorende winsten bevroeden in het werk van de knutselaars. Deze investeerders zorgen voor het geld dat ideeën omzet tot product. Zij worden bijgestaan door verhalenvertellers die weten hoe ze consumenten kunnen doordringen van de idee dat een leven zonder het nieuwe hebbeding ondenkbaar is.

Tot slot zijn er de mensen aan wie de taak is toevertrouwd om in naam van de anderen regels te bedenken waarmee een zekere ordening van het maatschappelijk verkeer mogelijk wordt. Zij zijn bedreven zijn in de kunst om aan te voelen hoe een compromis kan doorgedrukt worden zonder hun kansen om opnieuw verkozen te worden, te verknallen.

Patronen

In de manieren waarop deze actoren zich in de geschiedenis van technologische ontwikkeling tot elkaar verhouden hebben, zijn een aantal onmiskenbare patronen te bespeuren.

Een eerste patroon heeft te maken met het totaal gebrek aan inzicht van de regulerende actoren in de gevolgen die de nieuwe technologie teweegbrengt. Dat kan hen niet verweten worden. Met uitzondering van het technisch vernuft dat de innovatie teweegbrengt, is het voor de andere actoren schier onmogelijk om bij de introductie van nieuwe technologie al een adequate inschatting te maken van de gevolgen ervan.

Bovendien hebben die gevolgen maar voor een deel met de technologie zelf te maken. Als atoomkernen gesplitst worden, ontstaat een massale hoeveelheid energie. Dat had Einstein voorgerekend, en dat waren de bedoelde effecten van de technologie die kernfysici voor ogen hadden. Dat politici zouden beslissen om met die inzichten twee steden van de kaart te vegen, hadden ze waarschijnlijk niet kunnen of willen vermoeden.

In het tweede patroon spelen de regulerende actoren opnieuw een hoofdrol. Niet alleen beschikken zij niet over de kennis die hen in staat stellen om vroegtijdig regulerend op te treden, ook de manier waarop ze zich sinds de ontwikkeling van de zogenaamde vrije markt tot deze markt en haar heersers hebben verhouden, is bepalend voor de manier waarop nieuwe technologieën hun invloed kunnen laten gelden.

De regulerende instanties neigen er immers toe om mee te gaan in de opvatting dat de markt het beter weet en dat het tot voordeel van ieder strekt om deze dan ook zo vrij mogelijk te laten. Ze hoeden zich ervoor om al te snel obstakels op te werpen die de belangen van de vrije markt zouden kunnen limiteren. Dat zou verstorend werken en een rem op innovatie zetten, zo geloven ze stellig. Ze wachten liever tot de manifest ongewenste effecten van technologie echt niet meer te ontkennen vallen. Tot de andere maatschappelijke actoren zich te luid roeren en electorale schade dreigt als niet wordt opgetreden.

Hoog tijd

Het hoeft ons om die redenen niet te verbazen dat tijd een doorslaggevende rol speelt in de wijze waarop technologie en samenleving met elkaar verweven raken. Technologie ontstaat en wordt een ruimte toegewezen in de vormen waarmee mensen de samenleving permanent herscheppen. Deze ruimte volgt vooral de dictaten van de intrinsieke mogelijkheden die door de technologie worden geboden en van de partijen die hun belangen daardoor gemaximaliseerd zien.

Voor deze dictaten worden aangevuld door regulatering die er moet voor zorgen dat de belangen van de andere actoren ook aan bod kunnen komen, verstrijkt aardig wat tijd. Die is nodig om inperkingen in rechtsregels te gieten, regels die dan moeten rechttrekken wat door de oorspronkelijke totale vrijheid was scheefgegroeid.

Soms nemen die regels bizarre vormen aan. Neem bijvoorbeeld de clausule over het “recht om vergeten te worden”, waarover onze Europese regelmakers de laatste tijd debatteren. Dat recht zou correcties moeten aanbrengen in de wijze waarop consumenten en commerciële sprokkelaars van digitale sporen met elkaar omgaan. Het heeft meer dan een decennium geduurd vooraleer het inzicht kwam dat het geen goed idee is om bedrijven ongehinderd elke stap van elke consument in de digitale ruimte te laten capteren en opslaan, zonder dat die consument over mogelijkheden beschikt daar tegen op te treden. Die mogelijkheid is nodig om een einde te kunnen maken aan de onbedwingbare neiging van bedrijven om mensen in profielen te vertalen.

Als het recht om vergeten te worden er komt, zelfs al is het in uitgesteld relais, kunnen we daar alleen maar blij om zijn. Niet omdat die wet een einde stelt aan de tomeloze datahonger – een honger die ze gemeen hebben met overheden, laten we ons geen illusies maken – maar omdat een terechte verzuchting van enkelingen die jaren geleden al probeerden de regulatoren op de gevaren te wijzen eindelijk gehoor vinden. Dat werd hoog tijd.

Ben Caudron (°1965) is socioloog en auteur van ‘Niet leuk? Mijmeringen over nieuwe media, mensen en macht’. Hij observeert streng maar met liefde hoe mens en technologie zich tot elkaar verhouden.