Vooruitgang begint met stilstaan

(boos) staat er plots in het MO*-interview met de Chinese politoloog Yan Xuetong. De journalist heeft hem net de vraag gesteld of Europa de Arabische Lente dan beter niet had gesteund, zelfs al was de uitkomst van die beweging niet te voorspellen.

Xuetong ziet dat dus helemaal anders, hij vindt dat Europa zich moet excuseren omdat het zo stom is geweest om ‘de Arabische lente te steunen, zodat die uiteindelijk Syrië heeft gedestabiliseerd. Het is makkelijk risico’s te nemen met andermans leven. Waarom offer je niet wat Europese levens op?’

De passage brengt een klassieke spanning tot leven tussen twee soorten ethiek, de “overtuigingsethiek” enerzijds (gedrag moet overeenkomen met je innerlijke overtuiging), en de “verantwoordelijkheidsethiek” anderzijds (gedrag moet beoordeeld worden in termen van de gevolgen die het heeft). Het onderscheid tussen beide soorten ethisch handelen blijft leerzaam, en al helemaal in het domein van de ontwikkelingssamenwerking.

Één stap terug, twee vooruit

Xuetong is niet toevallig politoloog. Een lange traditie van Machiavelli tot Max Weber vertelt hem dat de wereld, en al helemaal de internationale wereld, complex genoeg is om te weten dat de weg van A naar B erg kan meanderen. Dat maakt verantwoordelijkheidsethiek tegen-intuïtief: soms is het nodig om eerst een stap achteruit te zetten om er nadien twee vooruit te kunnen zetten. In de internationale relaties wordt zo’n stap achteruit al eens collateral damage genoemd, of het middel dat het doel heiligt.

In de internationale relaties wordt zo’n stap achteruit al eens collateral damage genoemd.

Een goed inzicht in de manier waarop je van A naar B kan meanderen verplicht soms tot moeilijke ethische afwegingen. Het verwerven van dat inzicht, en het gebruiken ervan in je keuzes, is op zich ook ethisch verantwoord, ook al gaat het in sé over een moment waarop we niets doen, behalve kijken en analyseren.

Het is dat niet-actieve moment dat Europa heeft overgeslagen. Nog één keer Xuetong: ‘Ik hoor Frankrijk en de VS zeggen dat ze niet kunnen winnen en toch blijven ze bommen gooien.’ Het zijn niet de bommen per sé die Xuetong boos maken. De bommen passen misschien in een logica van het eigen morele gelijk, maar de wereld wordt geregeerd door andere logica’s.

Verantwoordelijkheid nemen vraagt daarom in de eerste plaats om stil te staan en die andere logica’s te verstaan. Daarom riskeert de eerste stap vooruit om te slaan in twee stappen achteruit. En daarom is domheid een moreel gebrek, volgens een ethiek van verantwoordelijkheid.

Afrekenen op impact?

Ook in de ontwikkelingssamenwerking kan het al eens wat makkelijker zijn dan in andere beleidsdomeinen om risico’s te nemen met andermans leven, tenslotte is andermans ook geen kiezer.

Hier thuis is het altijd maar eieren lopen als het op beleid aankomt, en zo kan het gebeuren dat we daarginds willen verwezenlijken wat hier thuis politiek onhaalbaar is: “inclusieve duurzame groei” wil onze minister van ontwikkelingssamenwerking realiseren. Daarginds, niet hier, want wat we elders doen, doen we beter!? De penibele omstandigheden in ontwikkelingslanden zijn er dikwijls ook naar om snel tot de actie over te willen gaan, no matter what. Ruim baan dus voor de ethiek van de overtuiging.

Er zijn echter ook aanzetten voor een verantwoordelijkheidsethiek. Vrijwel alle ontwikkelingsactoren nemen uiteraard hun moment van analyse vooraf, ze schrijven hun plannen bijvoorbeeld uit in een logisch kader dat middelen met resultaten en resultaten met doelstellingen verbindt (temeer omdat de overheid zo’n oefening vraagt).

Daarbovenop vragen ook steeds meer ontwikkelingsadministraties om een ontwikkelingsinterventie te koppelen aan een randomized control trial, in een poging om achteraf te weten te komen wat werkt, en wat niet. Ook onze minister van ontwikkelingssamenwerking blijft steeds herhalen dat hij afgerekend wil worden op de impact van zijn beleid, en niet op de al dan niet goede daden die daaraan voorafgingen.

Omgaan met onvoorspelbaarheid

Toch is een verantwoordelijkheids-ethiek in ontwikkelingssamenwerking veel minder evident dan ze lijkt. Yan Xuetong vindt dat we de Arabische Lente niet hadden mogen ondersteunen omdat de uitkomst ervan zo onvoorspelbaar was. En eigenlijk moeten we bekennen dat de uitkomst al even onvoorspelbaar is in het geval van het gros van onze ontwikkelingsinspanningen.

Een ontwikkelingsinitiatief kan immers onmogelijk een politiek neutraal proces zijn

Een ontwikkelingsinitiatief kan immers onmogelijk een politiek neutraal proces zijn: een specifiek project focust op een specifieke dimensie van ontwikkeling ten nadele van andere dimensies, het geeft ongetwijfeld meer mogelijkheden aan sommige groepen, en dus ten nadele van anderen, en zoekt allianties met sommige organisaties, en niet met anderen. Ontwikkeling is altijd een beetje ontwrichting. Elk ontwikkelingsinitiatief is hoe dan ook eieren lopen, ook al lijkt dat op het eerste gezicht niet zo.

Wat werkt waar, wanneer, voor wie, en hoe?

Anderzijds zou ik Xuetong – in het geval van ontwikkelingssamenwerking – niet volgen in zijn besluit dat we, omdat het proces zo onvoorspelbaar is, dan maar beter niets doen. Alleen, als je wil focussen op de armste landen, moet je aanvaarden dat de waarde van analyse vooraf beperkt is. Een logisch kader vlakt de politieke realiteit van elk ontwikkelingsproces weg, maar de werkelijkheid is uiteraard weerbarstiger dan een Exel-sheet. Vroeg of laat genereert je actie uit onverwachte hoek een tegenreactie, vroeg of laat trekt er iemand aan een langer eind.

Expertise opbouwen doe je met de neus op de grond, al doende lerend.

Ook het belang van analyse achteraf is relatief beperkt. Wat elders werkte is niet noodzakelijk bruikbaar in een andere tijd en op een andere plaats. De vraag is niet zozeer wat werkt, maar vooral wat waar en wanneer en voor wie iets werkt, en hoe een en ander zou kunnen verbeteren.

Het moment van de analyse moet met andere woorden vlakbij de plaats van de actie liggen. In die politieke realiteit moet je werken met de aloude gis en mis methode, lerenderwijs, doelstellingen ontdekken die passen bij doenbare activiteiten en allianties met anderen in een bepaalde context, eerder dan omgekeerd. Expertise opbouwen met de neus op de grond, al doende lerend.

Concentratie op expertise-opbouw

De vraag daarbij is echter of de manier waarop onze ontwikkelingssamenwerking werkt, voldoende tijd, capaciteit en ruimte geeft om stil te staan bij de manier waarop we vooruitgang wensen te ondersteunen. We denken over ontwikkelingsinitiatieven bijvoorbeeld nog steeds als korte interventies, met te verwachten resultaten op drie, vier of vijf jaar.

In de ideale wereld is een ontwikkelingsproject inderdaad een investering, die na enkele jaren geacht kan worden op zich te draaien. Dat noemen we dan duurzaam. Maar in een onvoorspelbare omgeving moet je al doende leren en is de meest duurzame vorm van ontwikkelingssamenwerking een samenwerking die kan blijven duren.