Zuid-Amerika en de nieuwe wereldorde

De idee voor de Zuid-Amerikaanse Defensieraad of Veiligheidsraad kwam oorspronkelijk van Venezuela. Eind januari nodigde Hugo Chávez de regeringsleiders van Cuba, Bolivia, Ecuador en Nicaragua uit om de krachten te bundelen. Aanleiding voor zoiets als een eigen defensieraad vormden de diverse pogingen van de VS om regionale integratie tussen landen van Latijns-Amerika te verhinderen.  De invasie van Colombia in Ecuadoraans grondgebied in maart, om een Farc-kamp op te rollen, zorgde vervolgens voor een regionale crisis. Maar die crisis vond uiteindelijk een uitweg zonder inmenging van Washington, wat gezien werd als een mijlpaal in de geschiedenis van de Latijns-Amerikaanse diplomatie. In de naweeën van die crisis kwam de Braziliaanse regering dan met het voorstel om een Zuid-Amerikaanse Veiligheidsraad op te richten. Niet zozeer als een orgaan met operationele capaciteit maar wel als een instantie die het defensiebeleid in de regio coördineert. Volgens berichten van de Venezolaanse en de Braziliaanse regering zou dit orgaan tegen eind 2008 operationeel moeten kunnen zijn.

Wat moeten we ons precies voorstellen bij zo’n Defensieraad of Veiligheidsraad? 

Om dit te begrijpen, moet je de politieke situatie analyseren. Spreken over defensie is spreken over politiek. In werkelijkheid is Zuid-Amerika in de twintigste eeuw de meest vreedzame plek op de wereld geweest, als je kijkt naar de relaties tussen de landen onderling. Er is alleen de Guerra del Chaco geweest, tussen Paraguay, Chili en Peru en enkele grensconflicten, zoals tussen Colombia en Peru, en tussen Ecuador en Peru. We zijn de regio in de wereld met de laagste militaire uitgaven. Gemiddeld is 3,5 tot 4 procent van het bnp van de Zuid-Amerikaanse landen voor militaire doeleinden bestemd. In sommige landen ligt dat hoger, zoals Chili (bijna 6 procent) maar in Ecuador ligt dat lager. In Venezuela is dat slechts 2 procent. We zijn de afgelopen twee eeuwen wel aangevallen geweest. In 1902 werd Venezuela militair bezet door Groot-Brittannië en Duitsland. Nadien volgde een reeks aanvallen en bezettingen vanuit Noord-Amerika in Zuid-Amerika en de Caraïben. De achterliggende ideologie hiervan gaat terug op de Monroe-doctrine, door de VS afgekondigd in 1827: “Amerika behoort aan de Amerikanen”, waarbij men bedoelde: “aan de Noord-Amerikanen”. 

De Monroe-doctrine was ook tegen Europa gericht? 

Ook Europa had volgens de VS in de Amerika’s niets meer te zoeken na het koloniale avontuur en de onafhankelijkheid van de Latijns-Amerikaanse landen. Precies om Europa te weren uit de Amerikaanse territoria, opereerde de Vierde Vloot in de Atlantische wateren. Maar na de Tweede Wereldoorlog verdwijnt die rivaliteit met Europa. Europa is vernietigd en heeft nauwelijks nog uitstraling. Het wereldtoneel valt dan uiteen in een bipolaire wereld, gedomineerd door de VS en de Sovjetunie. Omdat die dreiging vanuit Europa wegvalt, werd in 1949 die Vierde Vloot opgeheven. Dat gebeurde met de ondertekening van het Verdrag voor Wederzijdse Assistentie, het TIAR (Tratado Interamericano de Asistencia Reciproca).  In 1947 was ook al de OEA, de Organisatie van Amerikaanse Staten, opgericht. De veiligheid van het hele continent is sindsdien volledig in handen gekomen van het leger van de VS.  Om die rol te kunnen vervullen, deden de VS systematisch beroep op de nationale legers, die al die tijd een instrument waren van de buitenlandse politiek van de VS. Tijdens de dictaturen in Chili en Argentinië is dat wel duidelijk geworden.

Die inmenging is er vandaag niet meer?  

In een aantal Zuid-Amerikaanse landen is die situatie vandaag grondig veranderd. Er is een nieuw project gegroeid van onderuit, vanuit de weerstand van het volk. Het voorstel voor de oprichting van een defensieraad is gelanceerd vanuit Venezuela maar de idee om als Zuid-Amerikaanse landen de krachten te bundelen, is niet nieuw. Eerder al hadden figuren als Simon Bolívar hiervoor opgeroepen. Wat wij vandaag op het oog hebben, gaat verder dan de retoriek. We willen wel degelijk een Zuid-Amerikaans defensiesysteem oprichten. We willen geen militaristisch en agressief project. Wat wij willen is de verdediging van een sociaal en economisch project dat langzaam maar zeker gestalte krijgt in Zuid-Amerika. Een project dat niet zozeer steunt op spitstechnologie, dan wel op de weerbaarheid van de mensen.  

Er zijn ook effectieve rijkdommen te verdedigen. 

Uiteraard speelt ook de belangstelling voor de natuurlijke rijkdommen een cruciale rol. De gasreserves van Bolivia en Venezuela kunnen ruimschoots instaan voor 30 procent van de vraag op wereldvlak. En wanneer de petroleumvoorraden op raken, dan zullen er nog slechts drie landen overblijven met petroleum, en dat zijn Iran, Rusland en Venezuela. Petroleum is alles in de moderne samenleving: energie, voedsel, landbouw, veeteelt, chemische industrie, …. Omwille van de petroleum is het Midden-Oosten in oorlog, blijft de dreiging tegen Iran bestaan, en is er de belangstelling voor de cruciale gasreserves van de Kaspische Zee. Alles draait om de petroleum en de VS willen die voorraden domineren.  

Ook in Latijns-Amerika?

Hun strategie is niet zozeer gericht  tegen Zuid-Amerika of Venezuela of het Midden-Oosten of Afrika. De strategie van de VS is gericht tegen hun feitelijke of potentiële rivalen. En dat zijn de Europese Unie, de Russische Federatie, China, India en Japan. De VS willen de olievelden en de olieproductie controleren, omdat dan de ontwikkeling van hun concurrenten ook van hun wil afhangt. Die rivalen noemen ze dan “de boog van instabiele landen”, een geografische boog die vertrekt vanuit de Andes en via het noorden van Afrika over het Midden-Oosten naar Zuidoost –Azië en Indonesië loopt. Heel die “boog van instabiliteit” draait om petroleumbelangen. Die landen zijn niet instabiel maar worden van buitenaf instabiel gemaakt, door de dominantie van de VS. 
Vandaag de dag kan men echter de orde van de planeet niet langer laten afhangen van de wil en de machtsontplooiing van één natie. Landen als Rusland, India of Japan zien dat ook zo en willen dat ook niet laten gebeuren. De wereldorde moet het resultaat zijn van de consensus van het volk. Zelfs Kant wist al dat de duurzame vrede afhangt van de consensus van de volkeren. Het is vanuit dat perspectief dat wij onze Zuid-Amerikaanse defensieraad zien, als een bundeling van krachten voor een gezamenlijke strategie.

U bent ook  vice-president van de PSUV, de nieuw opgerichte Verenigde Socialistische Partij van Venezuela. Een nieuwe partij om sterker naar de lokale verkiezingen van november te gaan? 

De oprichting van zo’n verenigde socialistische partij was dringend nodig. De oude partijen hebben in Venezuela hun legitimiteit kwijtgespeeld. Ze zijn verzwakt of hebben hun geloofwaardigheid verloren. Het hele regeringssysteem van vroeger is geïmplodeerd. De enige instellingen die het volk nog enigszins geloofwaardig achtten- zo is uit een enquête gebleken- waren het leger, de kerk en de communicatiemedia. Wanneer de instellingen hun geloofwaardigheid verloren hebben, stellen mensen hun vertrouwen in één persoon, een leidersfiguur met charisma. Dat is wat in Venezuela is gebeurd. Chávez is op zo’n moment als charismatisch leider op het politieke toneel verschenen. Niet met een politiek apparaat maar gesteund door een groep officiers van het leger die hem in de staatsgreep van 1992 ondersteunden en enkele linkse politieke leiders met hun partij. Maar dat waren kleine politieke groeperingen- die de politieke machine die er bestond in het land, niet konden vervangen. In die vroege jaren, tot 2006, werd heel de politieke lijn bijna persoonlijk alleen uitgetekend door Hugo Chávez . 

De oprichting van de PSUV is dus een verder institutionaliseren van de revolutie.  

Inderdaad. Eerst zijn de instellingen van de regering en het parlement geïnstitutionaliseerd. Voorheen had je twee kamers in het congres, daarvan heeft men er één gemaakt. Met de oprichting van de PSUV wil men de partij verder institutionaliseren. De PSUV is een samenvoeging van verschillende partijen. Het gaat dus niet om de oprichting van een één partij staat. Er zijn nog wel degelijk oppositiepartijen. De oude partijen Copei en Acción Democrática bestaan nog, al stellen ze niet veel meer voor. Daarnaast zijn er bij de oppositie Nuevo Tiempo, onder leiding van de gouverneur van Zulia, die op de lijn zit van Acción Democratica en Primero Justicia, min of meer op de lijn van Copei. De belangrijkste oppositiepartij is Proyecto Venezuela. In november zullen die allemaal deelnemen aan de lokale verkiezingen.  

Sinds het referendum van december is president Chávez regelmatig teruggefloten, ook door de eigen aanhangers. Is het Bolivariaanse project aan het tanen?

Chávez werd teruggefloten in een aantal belangrijke dossiers omdat het voor de bevolking niet duidelijk was wat er bedoeld werd met de voorgestelde hervormingen. De inhoud was erg complex – over territoriale herschikkingen en eigendomsstatuten - en er waren geen kaders om aan de kiezers uit te leggen wat de inhoud was van de voorgestelde hervormingen. Het referendum was eigenlijk een vergissing van Chávez, een inschattingsfout. Hij dacht dat hij met zijn persoonlijk prestige de wijziging van de grondwet zou kunnen doorvoeren maar dat prestige alleen is niet voldoende gebleken. Enerzijds heeft hij een partij nodig om de wijzigingen uit te leggen aan de mensen en steun te vragen- en die is er nu. En anderzijds was er meer tijd nodig opdat de mensen het zouden begrijpen. Hij is overhaast gebeurd. Ik heb Chávez die kritiek gegeven en hij heeft dat toegegeven. 

Voor de verkiezingen van november zal dat probleem opgelost zijn? 

Deze verkiezingen zijn normaal een gewone routine-activiteit van het kiezen van burgemeesters en gouverneurs maar door de huidige conjunctuur hebben die een strategisch karakter gekregen. Rond die lokale verkiezingen van november is er vanuit de oppositie een separatistische beweging op gang gebracht, geïnspireerd door die van Bolivia. Die bewegingen worden gesteund door de VS, die ons nog altijd zien als hun achtertuin. Op zich hebben ze weinig te maken met interne spanningen en zonder steun van buitenaf zouden ze nauwelijks bestaan. 

Wat ziet u als de grootste bedreiging voor de Bolivariaanse revolutie? 

De grootste bedreiging is de tendens van bureaucratisering van de publieke administratie. Bureaucratisering stimuleert liberaliseringsbewegingen en kapitaalsaccumulatie. Het beste antwoord hierop, of de beste manier om dat te voorkomen is een  “ad-hoc” administratie. Bedrijfjes oprichten die specifieke noden op het oog hebben, beroepsopleidingen geven, kortom: de productieve actoren in gang zetten. Wij schenken aan niemand zakjes eten, maar verkopen wel aan eerlijke prijzen. Sociale zekerheid is vandaag iets waar iedereen in Venezuela toegang toe heeft, wat vroeger niet het geval was. 

Het is nu bijna tien jaar geleden dat Hugo Chávez de presidentsverkiezingen won. Wat is volgens u de meest ingrijpende verandering van dit decennium?

Dat 40 procent van de bevolking die sociaal, economisch en politiek uitgesloten waren van deelname aan het maatschappelijke leven, nu zijn geïntegreerd. Tien jaar geleden telde Venezuela 2 miljoen analfabeten, vandaag zijn er geen analfabeten meer in Venezuela, dankzij de speciale programma’s van de Misiones. In de meest afgelegen uithoeken van het land is er vandaag gratis medische zorg. Men is op grote schaal mensen aan het opleiden voor de arbeidsmarkt en aan het klaar stomen om een beroep uit te oefenen. Er worden tal van kleine bedrijfjes opgericht: coöperaties, kleine en middelgrote bedrijven, kredietverleningen. De woningbouw is het moeilijkste geweest, maar ook dat begint vlot te lopen. Een huis is vandaag in Venezuela goedkoper dan een auto. Je hebt een huis voor 20 miljoen bolivar, voor een auto betaal je 30 miljoen. 

De economie blijft wel erg afhankelijk van de petroleum. Is dat geen kwetsbare situatie?

Sinds 1920 is alle ontwikkeling in Venezuela gebaseerd op petroleum. Al onze inkomsten zijn uitsluitend afkomstig van petroleum. Er is geen ander productief apparaat dat zoveel opbrengt. Wij importeren 85 procent van het voedsel, slechts 15 procent produceren we zelf. In de jaren ’30 al stelde Arturo Ular Pietri – de meest briljante geest van de twintigste eeuw- dat we “petroleum moesten zaaien”. Dat zijn wij aan het doen. We zaaien petroleum.  35 procent van het bnp is afkomstig van de petroleum. De rest komt van handel en diensten. 
Sinds de jaren 20 en tot de jaren 80 van vorige eeuw kende Venezuela een aangehouden economische groei van gemiddeld 9 procent. Het probleem was niet de petroleumeconomie, het probleem was er een van het verdelen van de winst. PVDSA, de nationale petroleummaatschappij is nu direct verantwoordelijk voor die verdeling. PVDSA is vandaag van het volk en niet langer van de elite.

Een petrodiplomatie in dienst van sociale projecten

Tachtig procent van het productieve kapitaal in Venezuela is geld van de staat. Er bestaan bijna geen privébedrijven bij ons. Het grootste privébedrijf in Venezuela is Polar, een fabrikant van bier en voeding. Dat bedrijf is nog een fractie van de staatsbedrijven. Die situatie is een enorm voordeel dat onze buurlanden Colombia, Brazilië of Argentinië niet hebben. Daar hangen de  regeringen af van de belastingen die de bedrijfsleiders betalen. In Venezuela is de regering absoluut autonoom. De staat ontvangt nu ook wel belastingen, - we hebben onlangs nog een verhoging doorgevoerd- maar niet als een noodzaak voor de financiering van de staat. Eerder als een wijze van herverdeling van de aangroei van het kapitaal. Tot op vandaag is Venezuela dus een prekapitalistisch land, dat niet leeft van de belastingen van de bedrijven, maar van de rente van de petroleum. Dat is al decennia zo. De dominante klassen in Venezuela hebben altijd geleefd van de rente van de staat. Op het ogenblik dat Venezuela een schuld had van 30 miljard dollar, en de Washington Consensus werd toegepast,schrapte men de programma’s van sociale zekerheid, en snoeide men in onderwijs en gezondheidszorg. 180 miljard dollar, die toebehoorde aan een groep die niet meer dan 2 procent van de Venezolanen vertegenwoordigde, bevond zich toen in het buitenland. Er was dus meer Venezolaans geld in het buitenland dan de schuld die Venezuela had. Die situatie was grond voor instabiliteit en veroorzaakte een sociale en economische ramp en leidde tot de Caracazo op 17 februari ’89, onder leiding van de opstandige kolonel Hugo Chávez. Er is dus sindsdien wel degelijk wat veranderd.