Hoopvolle boeken in tijden van Trump

Het meest ambitieuze boek is ongetwijfeld dat van Dirk Holemans, voormalig voorzitter van Groen!, momenteel Gents gemeenteraadslid en de drijvende kracht achter de denktank Oikos. In Vrijheid en zekerheid. Naar een sociaalecologische samenleving stelt Holemans, geïnspireerd door Zygmunt Bauman, dat mensen zowel vrijheid als zekerheid nodig hebben. Hij wijst erop dat de periode tussen 1945 en 1975 beide realiseerde. Sindsdien heeft het neoliberalisme, met een enge kijk op vrijheid, de zekerheid die de welvaartsstaten boden echter uitgehold. Het ecologisme moet voor Holemans opnieuw een era van zekerheid én vrijheid inluiden. 

Holemans ontwikkelt in het boek het ecologisme als de derde tak van het Verlichtingsdenken (na het socialisme en het liberalisme). Dat ecologisme streeft ernaar dat alle mensen hun vermogens – te begrijpen als de capabilities van Sen en Nussbaum – tot zelfbepaling kunnen ontwikkelen, maar binnen de draagkracht van de planeet. Dat laatste is fundamenteel nieuw en noopt ons ertoe het kapitalisme te vervangen door een economie die bevredigend functioneert zonder groeidwang, meent Holemans. 

Alleen op donderdag geen vlees eten heeft absoluut niet dezelfde kracht als dat in groep te doen

Hij onthoudt er zich bewust van zelf in te vullen hoe die economie eruit moet zien: ze zal stap voor stap worden opgebouwd door verregaande hervormingen die elkaar aanvullen en versterken, en die de vele burgerinitiatieven stimuleren, omgeven en erdoor versterkt worden. Kenmerkend aan zijn ecologisme is de grote ruimte die het inruimt voor de autonome burgers in hun interactie met de markt en de overheid. De oplossingen voor de uitdagingen van deze tijd zullen niet alleen van de overheid komen of van de markt (die moet worden teruggedrongen), maar evenzeer van autonome burgers die op allerlei manieren oplossingen aandragen: energiecoöperaties, autodelen,Wikipedia, Linux… Die burgers ageren in verbondenheid: alleen op donderdag geen vlees eten heeft absoluut niet dezelfde kracht als dat in groep te doen. 

Holemans’ boek is erg rijk aan ideeën, van vele belangrijke hedendaagse denkers, en het biedt een kader en actieperspectief voor de komende tijd zonder in simplismen te vervallen. Een interessant boek dus, zij het dat het van de lezer wel wat doorzettingsvermogen vergt. 

Inclusief ondernemen

Bescheidener van opzet is het boek Allemaal sociaal 3.0. Kunnen ondernemers de wereld redden? waarin vier mensen uit het bedrijfsleven onder wie Piet Colruyt nadenken over de rol van bedrijven. Zij zetten zich scherp af tegen de aanbidding van de shareholder value – typisch voor het neoliberalisme van de voorbije dertig jaar – omdat die heeft geleid tot funest kortetermijndenken, meer inkomensongelijkheid en grote milieuproblemen. Zo kan het niet verder, onderstrepen de auteurs, al was het maar in het eigenbelang van de bedrijfswereld: het leidt immers tot een krimpende middenklasse, minder koopkracht en instabiliteit. 

De overheid heeft de cruciale taak om een vooruitziend kader te scheppen en moet daarbij voorop durven te lopen

De auteurs vinden dat bedrijven de problemen niet zomaar op de overheid kunnen afwentelen maar hun verantwoordelijkheid op zich moeten nemen. Als inclusieve ondernemers – wier hoofddoel wel winst is maar liefst zonder schade voor milieu en maatschappij – of als sociale ondernemers die in de eerste plaats een maatschappelijk probleem willen aanpakken maar op basis van een gezond ondernemingsmodel. Colruyt geeft het voorbeeld van Inclusivio, dat sociale woningen bouwt, mét een (zij het lager) rendement. Net als Holemans benadrukken de auteurs de noodzaak voor bedrijven om samen te werken met burgerorganisaties en overheden. De overheid heeft de cruciale taak om een vooruitziend kader te scheppen en moet daarbij voorop durven te lopen. 

Systeemverandering

Peter Tom Jones en Vicky Demeyere brengen zeven jaar na de eerste druk het boek Terra Reversa opnieuw uit, omdat ze ervan overtuigd zijn dat het transitiemodel dat ze daarin geschetst hebben relevant blijft. Dat klopt, maar, zoals ze zelf schrijven, het boek liet tóen een nieuw geluid horen en reikt een werkwijze aan die intussen in verschillende sectoren in praktijk is gebracht. Daardoor is het boek minder vernieuwend dan destijds. 

De auteurs illustreren in een nieuwe inleiding van vijftig bladzijden dat ze de vinger aan de pols zijn blijven houden. Ze hebben vastgesteld ‘dat transitieoefeningen soms gekaapt worden door regimespelers die verandering trachten tegen te houden of in hun eigen voordeel trachten aan te wenden’. Die vaststelling neemt niet weg dat de inleiding positief is: de auteurs zien tien redenen voor ecologisch optimisme. Die redenen zien er overtuigend genoeg uit, maar zelf schrijven Jones en Demeyere dat omgevingsfactoren totaal onverwachte wijzigingen kunnen ondergaan. Te vrezen valt dat de verkiezing van Trump en de door hem aangekondigde totale stopzetting van het klimaatbeleid in de VS zo’n factor zou kunnen zijn.  

Als er iets is dat deze vier boeken bindt, is het ongetwijfeld de oproep om, over beschotten en muurtjes heen, samen te werken. 

Het boek Transitie. Onze welvaart van morgen van journalist Dirk Barrez is in zekere zin een uitloper van het oorspronkelijke Terra Reversa, dat de actoren in het Vlaamse middenveld opriep tot een transitieronde. Die oproep lag mee aan de basis lag van het TransitieNetwerk van het Middenveld, dat streeft naar een rechtvaardige transitie. Dat Netwerk hield onlangs zijn derde transitiefestival, met als hoofdthema de circulaire economie. 

Barrez’ boek fungeerde als denkraam van het festival. In een eerste deel schetst het de systemische problemen waar we voor staan. Vervolgens beschrijft het boek vlot wat de transitie naar een duurzame samenleving hoort in te houden en hoe we daar kunnen geraken. Ook bij hem vergt dat een systeemverandering en kan die er niet komen zonder samenwerking tussen maatschappelijke actoren: bij Barrez neemt dat zelfs de vorm aan van een sociaalecologisch pact. Als er iets is dat deze vier boeken bindt, is het ongetwijfeld de oproep om, over beschotten en muurtjes heen, samen te werken. 

• Transitie door Dirk Barrez, uitgegeven door Uitgeverij Pelckmans Pro, 160 blz. ISBN 978-94-6337-034-9
• Terra Reversa door Peter Tom Jones and Vicky DeMeyere, uitgegeven door EPO, 419 blz. ISBN 978 90 6224 550 5
• Allemaal sociaal 3.0 door Steven Serneels, Piet Colruyt e.a., uitgegeven door Manteau, 223 blz. ISBN 978 90 223 3235 1
• Vrijheid & Zekerheid door Dirk Holemans, uitgegeven door EPO, 374 blz. ISBN 978 94 6267 066 2